Dit opiniestuk verscheen eerder op tijd.be.
 
Je kan de toestand in de wereld aan vele cijfers aflezen en sommige, zoals die over kindersterfte, gezondheidszorg en extreme armoede, stemmen beslist hoopvol. Maar dat mag ons niet beletten naar minder fraaie cijfers te kijken, zoals de World Press Freedom Index van Reporters Zonder Grenzen. Slechts een kwart van de landen scoort in de persvrijheidsindex voldoende tot goed, het overgrote deel van de wereld slecht tot dramatisch. En dat zijn niet alleen usual suspects als Saoedi-Arabië, China of Noord-Korea, dat overigens geen hekkensluiter meer is maar op de lijst van 2019 Turkmenistan achter zich laat. Nee, naast de bekende zwarte zones op de wereldkaart is ook dicht bij ons op steeds meer plaatsen de vrije nieuwsgaring in gevaar.
Op 3 mei vindt in Bozar in Brussel voor de vijfde keer Difference Day plaats, een dag in het teken van de vrijheid van meningsuiting waarvoor vele partners de handen in elkaar slaan, ook de Brusselse universiteiten VUB en ULB. Op Difference Day peilen we naar de staat van de persvrijheid en bekronen we moedige journalistiek.

De ondermijning van een vrije pers en een open samenleving gebeurt meestal veel subtieler dan door journalisten te bedreigen, te vervolgen en in sommige gevallen zelfs te elimineren.


Vorig jaar ging de eretitel voor de vrijheid van meningsuiting postuum naar de Maltese journaliste en blogster Daphne Caruana Galizia. Een autobom maakte een einde aan haar leven en aan haar onderzoek naar corruptie. Ook dodelijke aanslagen op journalisten in Slovakije en Bulgarije liggen nog vers in het geheugen. Allemaal in de Europese Unie.
 
In de Verenigde Staten gaat het nog meer bergaf. Volgens Reporters Zonder Grenzen is het er in een klimaat van haat jegens de nieuwsmedia, dat mee door president Donald Trump wordt aangewakkerd, steeds moeilijker werken voor journalisten. Bob Woodward, samen met Carl Bernstein de doodgraver van president Richard Nixon, vroeg aan Trump wat echte macht is. Waarop die antwoordde: ‘Real power is fear.’
 

Ongemakkelijk

Regeringen, politieke of misdaadorganisaties die het op journalisten gemunt hebben, vrezen doorgaans maar één ding: de waarheid. Door journalisten te bedreigen, te vervolgen en in sommige gevallen zelfs te elimineren, willen ze voorkomen dat de voor hen ongemakkelijke waarheid naar boven komt.
 
Maar we mogen ons niet blindstaren op in het oog springende aanvallen op gedreven journalisten en de persvrijheid die hen zou moeten beschermen. De ondermijning van een vrije pers en een open samenleving gebeurt meestal veel subtieler.



Hoe belangrijk we die verscheidenheid aan meningen ook vinden, vandaag heerst vooral veel verwarring. Wie of wat bepaalt wat we lezen, bekijken, beluisteren? Wie of wat stuurt wat we delen of liken?



Het thema van Difference Day luidt: spreek vrijuit, luister respectvol, verschillende meningen maken het verschil. Maar hoe belangrijk we die verscheidenheid aan meningen ook vinden, vandaag heerst vooral veel verwarring. Wie of wat bepaalt wat we lezen, bekijken, beluisteren? Wie of wat stuurt wat we delen of liken?
 
Zijn het de sociale platformen en hun algoritmes, de journalisten of de uitgevers? Of is het geld dat ons stuurt, of misschien dopamine? Of iets meer abstracts als de wetenschap of het geloof? Of net iets heel concreets als onze vriendenkring of iets heel persoonlijks als onze eigen emoties, onze nieuwsgierigheid, onze frustraties, onze wil om erbij horen?
 
In tijden van informatieovervloed is de vraag wie de waarheid controleert essentieel. Hoe weten we nog wat waar is? Kunnen we ons eigen oordeel nog vertrouwen? En kunnen journalisten en een kwalitatieve pers het tij keren?
 
Heldere vragen waarop het antwoord niet meteen voor het grijpen ligt. Dat beseffen we elke dag opnieuw.
 
Caroline Pauwels, rector Vrije Universiteit Brussel.