Hieronder kunt u de speech van Rudi Vranckx herbeluisteren in het Engels of nalezen in het Nederlands.
“Laat me u meenemen naar het theaterplein van Palermo, waar ik onlangs nog was. Het is een zonnige lentedag. Plots is het er, that touch of magic. Een zwarte slungelige jongeman heeft zijn gitaar gepakt en begint te spelen, hij fluit weemoedig en begint te zingen, in het Italiaans. Aanvankelijk nog aarzelend en dan met krachtige stem. ‘Non siamo pesci’. ‘We zijn geen vissen in de zee, zoals dat jongetje in het water.’ Iedereen blijft staan en luistert. Chris Obehi, dat is zijn naam, wordt een mens met een stem en een verhaal.”
Elke oorlog wordt gevoerd met twee wapens: haat en angst.
“Het eerste slachtoffer van oorlog is de waarheid. Het is de lijfspreuk van heel wat oorlogsjournalisten, maar slechts een deel van de werkelijkheid. Ook het humanitair recht, de rechten van mensen, worden mee begraven. Het is gemakkelijk om verslag uit te brengen als je er zelf niet bij betrokken bent, als de oorlog zich ver van je bed afspeelt. Maar wat als de dreiging dichterbij komt? Hoe meer we betrokken raken, hoe dikker de oorlogsmist. De voorbije twee decennia zijn de grenzen dan ook stelselmatig verlegd. Niet dat daar geen begrijpelijke aanleiding toe was. De wereld wordt steeds chaotischer en de strijdende partijen aan de andere kant van het front, de vijanden zeg maar, respecteren geen regels.
Chemische wapens, de horror van IS die via het internet verspreid wordt, oorlogspropaganda in de vorm van fake news, blinde terreur in eigen land, islamofobie ... De gevaren en uitdagingen zijn groot, en daarmee ook de verleiding om de kortste weg te kiezen. Die weg zet echter niet alleen het humanitair recht onder druk, maar ook onze eigen westerse rechtsstaat. Het is de weg van oog om oog en tand om tand die leidt naar ontmenselijking.”
“Waart er dan toch opnieuw een spook door onze wereld? Zijn de schampschoten tegen de mensenrechten echt zo vrijblijvend als sommige graag laten uitschijnen? ‘Nie wieder’ was het levensmotto van zij die de vrede in Europa mee vorm hebben gegeven. Zij zijn moegestreden. Een nieuwe generatie, ook politici, die niet het minste besef heeft van wat oorlog betekent, roept nu het luidst. Maar wie de buik van een wild beest voedt met testosteron-tweets krijgt het later nooit meer in zijn kooi. Eén zaak leert de geschiedenis ons: populisme, of het nu rechts of links is, eindigt nooit goed. Het zijn simpele remedies voor complexe kwesties.”
Het eerste slachtoffer van oorlog is de waarheid.
Wie de buik van een wild beest voedt met testosteron-tweets krijgt het later nooit meer in zijn kooi.
“Heb ik recht van spreken? Dertig jaar oorlogsverslaggeving zijn in mijn geest gegrift. Ik zie hoe het begint, hoe het groeit en welk beest het wordt. Rwanda, Congo, Somalië, Irak, Syrië, Gaza, Afghanistan, Jemen,… De lijst is lang. Conflicten brengen het beste én het slechtste boven in mensen. Het is makkelijk voor ons om achteraf te oordelen, maar kiezen we het juiste pad op het ogenblik zelf? In de tijd waarin we leven. Wat is ons moreel kompas? ‘Elk woord, elk gesprek heeft gevolgen’, zei de Franse filosoof Sartre, ‘ook het stilzwijgen.’ Voor die keuze staan we, ieder van ons. Daarom is zwijgen geen optie. Mijn hoop rust nu bij de nieuwe generaties, die strijden voor hun toekomst.”
“Wat is dan onze rol? Er is dat oude gezegde: ‘Al loopt de leugen nog zo snel, de waarheid achterhaalt hem wel.’ Maar is dat zo? Toen ik met deze stiel begon geloofde ik echt in de kracht van journalistiek. Indien we de werkelijkheid tonen, problemen aankaarten en leugens en wantoestanden ontmaskeren, zouden eerbare leiders van de wereld een betere plaats maken. Ik ben tenslotte opgegroeid met de verhalen over Watergate. De Amerikaanse president Nixon moest aftreden en mede dankzij dappere reporters en een anti-oorlogsbeweging werd de oorlog in Vietnam beëindigd. Waar staan we nu? In het Witte Huis zetelt een man bij wie het woord ‘eerbaar’ het laatste is om aan te denken. Voor Donald Trump zijn waarheid, verzinsel en leugens inwisselbare begrippen. Wij zijn allemaal ‘fake news’ geworden. En in Syrie, het Vietnam van mijn generatie, bewijst dictator Assad elke dag dat geweld en oorlogsmisdaden lonen. Dictators in het Midden-Oosten en dichter bij huis zijn zogenaamd illeberale democraten. Welke vrijheden staan hier op de tocht? Regeert de waarheid in het Italie van Salvini en het Hongarije van Orban? Of doet die er ook in Europa niet meer toe?”
Journalisten zijn allemaal ‘fake news’ geworden.
“Truth against power, waarheid versus macht. Is dat dan de sleutel? Laten we omzichtig omspringen met een idee als dé waarheid. Het is een kostbaar en soms onbereikbaar goed, dat we moeten koesteren en nastreven. We leven echter steeds meer in een wereld waarin de waarheid slechts een optie van de werkelijkheid is. Het proces van oorlogspropaganda en het ontmenselijken van de andere zie ik elke dag zich afspelen op sociale media, in elk debat. Twijfel zaaien en vervolgens onwaarheden verspreiden, het zijn dezelfde technieken met, vrees ik, ook dezelfde intenties. Uiteindelijk wordt ook de zoektocht naar waarheid in diskrediet gebracht. We worden ‘leugenmedia’, ‘activisten’, of welk ander scheldwoord dan ook, genoemd. Het eindpunt is dan bereikt. Elke discussie over inhoud en waarheid is verdwenen, hoeft zelfs niet meer. Klimaat, migratie, identiteit, veiligheid, geen enkel debat van onze tijd ontkomt hieraan.”
We leven echter steeds meer in een wereld waarin de waarheid slechts een optie van de werkelijkheid is.
“Journalistiek en wetenschap leveren hier eenzelfde strijd, een zoektocht naar begrijpen, inzicht en ja, ook waarheid. Wanneer ik het lot van wetenschappers over klimaat of enig ander thema in het huidige debat bekijk, kan ik niet anders dan aan Galileo denken. Voor de Verlichting en het rationalisme werd men veroordeeld door de Inquisitie of de paus. In de huidige tijd zou Galileo verketterd worden door een trollenleger met de hulp van het algoritme van de sociale media.”
We zijn geen vissen in de zee, zoals dat jongetje in het water.
In de huidige tijd zou Galileo verketterd worden door een trollenleger met de hulp van het algoritme van de sociale media.
“Wat is de rol van de politiek hierin? Het systematisch in diskrediet brengen van anderen maakt hen net als ieder van ons mee verantwoordelijk voor een wereld waarin waarheid vervangen wordt door macht. Toen Bob Woodward, samen met Carl Bernstein, de doodgraver van president Nixon, naar aanleiding van zijn meest recente boek, aan Donald Trump de vraag stelde: wat is échte macht?, antwoordde Trump: échte macht is angst.”
Het systematisch in diskrediet brengen van anderen maakt hen net als ieder van ons mee verantwoordelijk voor een wereld waarin waarheid vervangen wordt door macht.
“Sommige leiders begrijpen dat maar al te goed, je vindt ze zowat overal, ook in Europa. Ze spelen met cocktails van nationalisme en religie. In die wereld zijn islamitische extremisten en alt right spiegelbeelden van elkaar. Beide hebben elkaar nodig en voeden elkaar. Sociale media zoals twitter en facebook vormen een perfecte en directe megafoon, schelden is hun voertaal. Het wordt soms vergoelijkend een cultuurstrijd genoemd, maar het is een strijd om macht. Macht met welk doel? Een betere wereld? Ook journalistiek en wetenschap streven een doel na, maar dat doel is niet macht. De enige macht die ikzelf mijn hele leven heb nagestreefd is die naar de vrijheid om te kunnen onderzoeken, begrijpen en getuigen. Dat is wat ik noem onze kleine oorlog.”
De enige macht die ikzelf mijn hele leven heb nagestreefd is die naar de vrijheid om te kunnen onderzoeken, begrijpen en getuigen.
Lees meer over de eredoctoraten van de Vrije Universiteit Brussel.
“Hij komt uit Nigeria. Zoals zoveel lotgenoten is hij met een bootje overzee gekomen. Onderweg heeft hij gruwelijke zaken meegemaakt. Een kindje viel overboord en verdronk. Die ervaringen heeft hij verwerkt in zijn eigen liedjes. Non siamo pesci, siamo umani. We zijn mensen, het is een statement die onze ziel raakt. Wie beweert ook alweer dat de protestsong dood is. Net als de journalistiek, of zelfs de waarheid. De jongen kwam op Lampedusa terecht en ik kan niet anders dan denken aan dokter Pietro Bartolo die hier stond nog geen twee jaar geleden om een eredoctoraat op te halen in de naam van de mensen van Lampedusa. Omdat menselijkheid belangrijker is dan haat. Vorig jaar was dit aan een journaliste uit Malta die vermoord is om wat ze schreef. Daarom alleen al ben ik trots en dankbaar voor deze onderscheiding. Van dergelijke universiteit die jonge mensen op de toekomst voorbereidt.”
Menselijkheid is belangrijker dan haat.
“We leven in een wereld waar mensen langer leven, waar ze meer kansen krijgen, en gelukkiger zouden kunnen zijn, maar tegelijk ook een wereld waar er elke twee seconden een nieuwe vluchteling bijkomt. Tientallen miljoenen wereldwijd, meer dan ooit sinds de Tweede Wereldoorlog. In deze wereld zie ik oude spoken opnieuw opduiken. Die van angst en haat jegens de andere. Het is als een wiel, een rad dat blijft doordraaien en steeds opnieuw op hetzelfde punt uitkomt. Sommigen verwijzen naar de jaren dertig van de vorige eeuw, maar de geschiedenis herhaalt zich niet. Het is het mechanisme van uitsluiting, het menselijk gedrag in tijden van angst en haat dat hetzelfde blijft.”
Ik zie oude spoken opnieuw opduiken. Die van angst en haat jegens de andere.
“We leven in het tijdperk van polarisering, van wij tegen zij. De ‘andere’ is terug en overheerst elk debat, elke verkiezing. De oorlogsvluchteling wordt een profiteur wiens leed ondergeschikt is aan ons ongemak, een gelukzoeker klinkt het smalend in de tweets. Soms zijn het gelukzoekers, uiteraard. Weg uit de oorlog, weg uit de droogte omwille van het klimaat, weg uit de armoede. Maar mogen we nog een onderscheid maken? De zaken juist benoemen en vervolgens een menswaardige oplossing zoeken? Wie een drenkeling helpt wordt een bondgenoot van een mensensmokkelaar, wie het internationaal recht wil laten respecteren, een wereldvreemde rechter. Journalisten worden geïntimideerd. Elke nuance verdwijnt. Angst zaaien jegens de ‘andere’ is het topproduct van de eenentwintigste eeuw in de politieke supermarkt. Feiten en oplossingen liggen in de uitverkoop.”
Angst zaaien jegens de ‘andere’ is het topproduct van de eenentwintigste eeuw in de politieke supermarkt.
“Ik weet als historicus en als oorlogscorrespondent dat elke oorlog wordt gevoerd met twee wapens: haat en angst. We worden bedreigd, omsingeld, overspoeld. De ‘andere’ treft schuld, wordt minder mens, vervolgens een onmens, om tenslotte uit te monden in … Zonder angst en haat kan je geen oorlog voeren. Zij die angst verspreiden en haat zaaien leggen dan ook de voedingsbodem voor de oorlogsmisdaden van morgen. Islamitische haatpredikers, alt right doemprofeten, antisemitische complotdenkers, ze putten uit hetzelfde reservoir.”