Big data, kleine mens

 
Tekst: Anja Otte, illustraties: Frank Ramspott
 
We staan er zelden bij stil, maar van elk van ons worden ontzettend veel gegevens verzameld. Welke websites we bezoeken, welke tv-programma’s we bekijken, maar ook welke aankopen we doen in de supermarkt, waar en wanneer we ons verplaatsen en zelfs hoe het gesteld is met onze gezondheid. Al deze data verdwijnen in een black box: een grote onbestemde massa waar we geen zicht op hebben, maar die op elk moment gebruikt kan worden. Voor ons, maar evengoed tegen ons.
 
Onze gegevens worden op drie manieren ingezameld, zegt communicatiewetenschapper Jo Pierson:

• “Een groot deel geven we zelf vrij, bijvoorbeeld op Facebook, maar ook doordat we een digitale klantenkaart aanvaarden.
• Daarnaast zijn er geobserveerde data: cookies volgen ons online gedrag en doordat we een smartphone op zak hebben kan onze locatie bepaald worden.
• Een derde, gevoeliger soort zijn de afgeleide data. Zo kan je aan de hand van iemands Facebook-likes met 88 procent zekerheid achterhalen of die persoon hetero is of niet.” 

Voor veel tieners is wegblijven van sociale media nauwelijks een optie

Digitale stappenteller
“Iedereen kan ongevraagd verschijnen in een filmpje op het internet”, vervolgt Gabriels. “Struikelen op straat kan volstaan. Zo’n filmpje doen verdwijnen is echter heel moeilijk, in bepaalde gevallen moet je er al een gespecialiseerde firma bij halen. Maar hoe rechtvaardig is het dat het slachtoffer daarvoor moet betalen?”
 
Ook onze autonomie wordt bedreigd. Sturende technologie, zoals digitale stappentellers, proberen ons gedrag te veranderen, maar het kan ook subtieler. Aan de hand van gegevens die we vaak onbewust vrijgeven, kunnen dataminers of databrokers voorspellingen doen. Gabriels: “Technologie wordt ook ingezet om te voorspellen. Een bekend voorbeeld is de Amerikaanse supermarkt Target, die een gezin bestookte met reclame voor babyartikelen, omdat de keten op basis van het aankoopgedrag een zwangerschap vermoedde. Toen de vader dat ging ontkennen, bleek de supermarkt het toch bij het rechte eind te hebben, alleen was het de tienerdochter die een kind verwachtte. Het bedrijf wist dat eerder dan haar naaste omgeving."
 
We zijn geïnformeerd, maar fatalistisch
“Platformen als Facebook, maar ook bijvoorbeeld Uber, zijn commerciële bedrijven, die nu eenmaal winst moeten maken”, vult Pierson aan. “Ultiem zijn het allemaal databedrijven. Niet de gebruikers zijn hun klant, maar hun product. Hoe meer privacy de gebruikers opgeven, hoe meer winst voor de platformen. Als individu heb je daar allemaal weinig zicht op. Zelfs als je dat wel hebt, dan nog kun je er vaak weinig aan doen. Je kan met je privacysettings beletten dat bepaalde personen je foto’s zien, maar er is nergens een knop waarmee je kan verhinderen dat je gegevens worden doorgespeeld aan pakweg een farmaceutisch bedrijf. Dat leidt tot een fatalistische houding, ironisch genoeg vooral bij de meest geïnformeerde mensen. Doe maar, neem mijn gegevens maar, ik kan er toch niets aan doen.”
 
“Dat is de paradox van de openheid”, voegt Gabriels toe. “Als burger en als consument worden we alsmaar transparanter. Voor bedrijven, voor de overheid ook. Tegelijk zijn zij die op ons toekijken niet transparant over hun werkwijze. Dat bleek heel duidelijk uit de onthullingen van Edward Snowden: in naam van de staatsveiligheid hield NSA enorm veel informatie over Amerikaanse burgers bij en luisterde het zelfs buitenlandse staatshoofden zoals Angela Merkel af. Ook op het niveau van bedrijven worden we gestuurd zonder dat we het in de gaten hebben.”
 
Algoritmen en gegevens zijn niet neutraal
Gabriels: “Dat heeft te maken met algoritmen. Voor zoekmachines als Google zijn die uiterst belangrijk – zonder algoritmen zou je nooit de weg vinden in de oceanen aan informatie. Maar algoritmen zijn niet neutraal. Bij Google beslist de ontwikkelaar welke resultaten relevant zijn voor de gebruikers, op basis van woonplaats, surfgeschiedenis… Dat is een technische vooringenomenheid. 

“Gegevens zijn niet neutraal, je kan er van alles uit afleiden"

“Daarnaast sluipt in de resultaten ook een maatschappelijke vooringenomenheid. Als je “three black teenagers” googelt, krijg je vooral mugshots te zien, bij “three white teenagers” vooral lachende tieners. Google pleit hier onschuldig, maar als het commercieel beter uitkomt, dan past Google wel de rankings aan. En omdat Google nauwelijks concurrentie heeft, zijn die rankings niet zo onschuldig. Uit een wetenschappelijke studie bleek dat onbesliste kiezers de voorkeur gaven aan de kandidaat die het vaakst bovenaan in een zoekmachine verscheen.
 
De Hert: “Gegevens zijn niet neutraal, je kan er van alles uit afleiden. Stel dat gender geen factor mag zijn, zoals het geval is bij verzekeringen, maar je kan wel nagaan wie een kind gebaard heeft. Of wat als je postadres Molenbeek is? Dat zegt ook iets over wie die persoon zou kunnen zijn.”
 
Barbie luistert mee
Hoever transparantie kan gaan, toont een recente ontwikkeling in China aan. Daar streeft de overheid naar totale online transparantie, met als doelstelling een sociale kredietscore, die mensen als meer of minder modelburgers markeert. Gabriels: “Als je kritiek geeft op de overheid, ligt je score lager. Je kan zeggen dat dit enkel in China kan, maar onze eigen liberale democratie is ook geen verworvenheid. Zo overweegt de Amerikaanse overheid om op de verplichte Esta-formulieren die buitenlandse bezoekers moeten indienen ook te vragen naar hun accounts op sociale media. Waarom zou dat zijn? Toch ook alleen maar om je meningen te kunnen nagaan?”
 
Gabriels: “Nog niet zo lang geleden legde de Oost-Duitse inlichtingendienst Stasi gigantische archieven aan over de eigen burgers. Nu leggen we die dossiers zelf aan en gaan we ervan uit dat die nooit tegen ons gebruikt worden. In reportages over het vroegere Oost-Duitsland vertellen getuigen hoe ze zich alleen nog in de privéruimte durfden uit te drukken. Ondertussen brokkelt die privéruimte in de traditionele betekenis af. We hebben een slimme thermostaat, smart tv’s en zelfs Hello Barbie: een pop die antwoordt als kinderen ertegen praten. Daarvoor moet de producent natuurlijk meeluisteren naar wat het kind zegt. Zo gaat zelfs het onschuldige spel van een kind tot big data behoren.”
 
Ethicus wordt knelpuntberoep
Ondanks alle doembeelden van een steeds strakker datanet dat zich rond de machteloze mens aanspant, is ons panel niet pessimistisch. De Hert: “In ons land is privacy een wijd gedeelde waarde, die politiek het spel van meerderheid en oppositie overstijgt. Ondanks alles gaat het goed met het privéleven, we hebben zelfs een staatssecretaris voor de bescherming ervan die het onderwerp op de agenda houdt. Ook de privacycommissie, die het individu beschermt en het opneemt tegen bedrijven, is een wereldwijde best practice. Mijn analyse van de EU is er evenmin een van machteloosheid. Alles wat met privacy te maken heeft, komt in aanmerking voor Europese wetgeving. Dat is mooi, op voorwaarde dat we ons daar niet in slaap door laten wiegen. De VS kunnen nog heel wat leren van ons. Wij trouwens ook van de VS. Zo is een bedrijf dat een groot datalek heeft in Amerika verplicht dat te melden.”
 
“Er is geen quick fix”, zegt Gabriels. “Niet alleen technologie en data moeten beschermd worden, maar ook ethische waarden. Neem de aansprakelijkheid. Die moet niet bij de individuele gebruiker liggen, maar bij de professionals die met big data bezig zijn.
 
Bewustwording dankzij Databait
Meer en meer wordt technologie ingezet voor de bescherming van de privacy, relativeert Jo Pierson. Zo bestaan er plug-ins voor webbrowsers die verhinderen dat je getrackt wordt. De onderzoeksgroep imec-SMIT, die zich buigt over media, informatie en telecommunicatie, ontwikkelde in een Europees onderzoeksproject dan weer Databait, een tool die gebruikers bewustmaakt van wat ze allemaal vrijgeven. (www.databait.eu)
 
Pierson: “Platformen als Picasa en Dropbox bieden gratis ruimte aan om je foto’s te bewaren. Daar is een reden voor. In foto’s zit namelijk heel wat informatie: je geslacht, je beroep, je gemoedstoestand, je locatie, je gezondheid… Ben je een kettingroker of een zware drinker? Pakweg verzekeringsmaatschappijen zijn daar zeker in geïnteresseerd. Databait legt bloot welke informatie onder meer uit je foto’s kan afgeleid worden. Waarschijnlijk tonen we zelfs maar een fractie van wat bedrijven als Facebook achterhalen.”

“Vanuit een sterk Europa kunnen we privacy by design opleggen”

Bescherming vanuit een sterk Europa
“Vanuit een sterk Europa kunnen we privacy by design opleggen”, vervolgt Gabriels. “Van bij het ontwerp neem je daarbij bepaalde waarden in overweging. Een voorbeeld is enkel sterke paswoorden toelaten – waarmee je gebruikers tegen zichzelf beschermt. Een van de meest voorkomende paswoorden is nog altijd ‘123456’. Of de defaultsettings privé maken, zodat je enige moeite moet doen om je gegevens openbaar te maken. Nu is dat bij pakweg Facebook precies andersom: alles staat publiek en je moet een inspanning doen om de privacysettings aan te passen.”
 
Maar is de wetgeving bij de steeds snellere evoluties niet gedoemd om achter te blijven? Niet als het privacy betreft, zegt De Hert. “Privacy is gebaseerd op beginselen: zaken als proportionaliteit, transparantie, beperkte toegang, toestemming… Die beginselen zijn tijdsbestendiger dan regels. Het recht om vergeten te worden is de toepassing van zo’n beginsel, namelijk dat data niet langer bewaard worden dan nodig. Dat de wetgever dit aan Google opgelegd heeft, bewijst dat het kan.”
 
Gabriels: “Een belangrijke taak ligt ook bij het onderwijs. Maak kinderen digitaal geletterd, leer ze programmeren, maar leidt ze ook op tot kritische burgers, van in de kleuterklas. Reclame rond kinderprogramma’s is streng gereglementeerd op tv, maar vanaf jonge leeftijd zien peuters en kleuters volop reclame op YouTube. Laat toekomstige ingenieurs ook cursussen ethiek volgen, zodat ze zich bewust worden van de problematieken.”“Niet alleen ingenieurs, ook in managementscholen moet dit besef ingeknuppeld worden”, voegt De Hert daaraan toe.
 
“Ethicus wordt nog een knelpuntberoep”, zegt Gabriels lachend. “Serieus: technologische vooruitgang moet altijd gepaard gaan met ethische vooruitgang. Structurele oplossingen zijn mogelijk, vanuit de overheid, vanuit het onderwijs en op het niveau van het individu. Als we een concreet doel hebben, kunnen we rampscenario’s afwenden. Het lijkt misschien onmogelijk nu, maar dat leek vrouwenstemrecht op een bepaald moment ook.”
 
Overheid slaat ook de bal mis
Wat privacy betreft, gaat het niet op om van bedrijven als Facebook de grote boeman te maken, stelt Paul De Hert. Overheden gaan al even sterk in de fout. Hoezo?
 

• “Het Europese Hof heeft de dataretentiewet (die het bijhouden van telefoon- en internetgegevens toeliet) vernietigd, maar de lidstaten voeren nu één voor één toch varianten met kleine aanpassingen in. Sommige staten, zoals de VS, kanten zich ook heel erg tegen encryptie of het versleutelen van smartphones. Maar het is toch maar normaal dat burgers daarnaar grijpen als dat het enige is wat rest?”
• “De federale minister van Werk wou controleren of werklozen zich niet in het buitenland bevinden. Hoe ga je dat doen, door ze een enkelband te geven? Gelukkig heeft de staatssecretaris voor Privacy ingegrepen tegen dat onzalige idee.”
• “Nummerplaatherkenningwerd ingevoerd in de strijd tegen zwaar banditisme, maar het is een typisch geval van function creep (het gebruik van een technologie, een systeem of data voor doelen waarvoor het oorspronkelijk niet bedoeld was, nvdr)geworden.
• “Toen de minister van Binnenlandse Zaken geen databank met vingerafdrukken van alle inwoners kreeg, besliste hij maar een databank met alle pasfoto’s op identiteitskaarten op te zetten. In wezen is dat precies hetzelfde, namelijk het bijhouden van biometrische kenmerken van alle inwoners van dit land. Foto’s op identiteitskaarten hadden dit nooit als doelstelling.”  

 
 Wouter Verbeke over de voordelen van big data
“Er zijn zeker problemen met big data, maar de technologie biedt ook enorme mogelijkheden”, zegt expert in data analytics Wouter Verbeke. Hij ziet vooral de voordelen van big data en deelt minder de bedenkingen van zijn collega’s. “Uitspraken die big data gelijkstellen met big brother vind ik te cliché. Ze geven de nuance niet weer.”
 
“De overheid, en dus de hele samenleving, kan veel voordelen uit big data halen. Ik denk dan aan de gezondheidszorg. Daar kunnen veel gegevens uitgewisseld worden, ook met farmaceutische bedrijven, zodat we bijvoorbeeld kunnen leren over geneesmiddelenverbruik: wat werkt en wat werkt niet afhankelijk van welke persoonskenmerken? Bij sommigen gaan hier dan alarmbellen af, maar we moeten de afweging maken: op welke manier kunnen we dit doen zonder dat het individu geschaad wordt en zo, dat we er als samenleving als geheel vruchten van plukken?”
 
Jobaanbiedingen op maat
“Een  toepassing is het matchen van profielen met jobaanbiedingen, wat ook de VDAB al doet. Het gebruik van gegevens van werknemers ligt natuurlijk erg gevoelig. Nog gevoeliger ligt het gebruik van data in verband met individuele prestaties van werknemers.”
 
De onderzoeksgroep MOBI onderzoekt dan weer het inzetten van big data op het gebied van mobiliteit. “Big data kunnen mensen en bedrijven helpen om de juiste mobiliteitskeuzes te maken, maar ook om het mobiliteitssysteem slimmer, efficiënter, veiliger en robuuster te maken. Met big data kan je bijvoorbeeld fietsgedrag in kaart brengen, door een gps in de Villo! fietsen in te bouwen. Je kan het stadsmobiliteitsplan en de infrastructuur afstemmen op de routes die fietsers vaak gebruiken, om zo het fietsgebruik te stimuleren maar ook veiliger te maken.”
 
Het gaat om de massa
Maar deelt hij dan niet de vrees die zijn collega’s uiten met betrekking tot privacy? “Het is een misvatting dat bedrijven geïnteresseerd zijn in individuen en gegevens analyseren over één specifieke klant in isolatie. Niemand kijkt persoonlijk toe op waar je naar kijkt op tv of wat je koopt. Het gaat om een massa gegevens die in zijn geheel geanalyseerd wordt, om zo aanbiedingen op individuen te kunnen afstemmen. Als Amazon of Netflix mij gerichte aanbiedingen doet over boeken of series die me interesseren, dan verhoogt dat mijn gebruiksgemak. Daar wil ik gerust informatie over mijn kijkgedrag voor prijsgeven.”
 
“Essentieel is dat gegevens niet doorgesluisd worden. Wij raden bedrijven die bezig zijn met big data daarom aan te werken met gemengde teams, met niet alleen IT-profielen, maar zeker ook iemand met domeinkennis en iemand van de juridische dienst, die kan vertellen wat mag en wat niet mag. Ethische commissies, zoals die bestaan bij wetenschappelijk onderzoek of in de medische wereld, kunnen ook in het bedrijfsleven een waardevol idee zijn.”