“Only when it is dark enough, you can see the stars.”
Martin Luther King.
Iemand anders zei dan weer:
“As we let our own light shine, we unconsciously give other people permission to do the same.”
Dat was Nelson Mandela. Onze eredoctor.
En mijn voorgangster de betreurde Caroline Pauwels had een voorliefde voor een ander citaat:
“There is a crack in everything, that’s how the light gets in.”
Van Leonard Cohen.
Excellenties,
Collega’s, studenten en oud-studenten,
Vrienden en partners van de VUB,
Dear friends, from home and abroad,
Scientia vincere tenebras.
Door wetenschap de duisternis overwinnen.
De leuze van onze vrije universiteit is vandaag actueler dan ooit. Duisternis komt en gaat, en we zitten er weer middenin.
De sterren die oplichten aan het firmament, zijn gelukkig talrijk. En er zijn wetenschappers bij, heel veel wetenschappers en mensen die voor hun denken en handelen op wetenschap steunen. Zoals wij allemaal.
Want al de grote uitdagingen van onze tijd – de klimaatverandering, de energietransitie, de uitdagingen van AI, en ook: beter ons eigen brein en de dysfuncties ervan leren begrijpen – die uitdagingen kunnen we alleen maar aanpakken met grondige kennis, met nieuwe inzichten en met humanisme als leidraad.
En daarom is mijn boodschap hier in het midden van de jaren twintig van deze eeuw, er een van voorwaardelijk optimisme, gebaseerd is op vertrouwen.
Studenten, collega’s, vrienden,
Vandaag beleven we als VUB-gemeenschap een bijzonder moment:
We houden voor het eerst in meer dan tien jaar nog eens een opening op de eigen campus.
We doen dat omdat we niet alleen willen spreken over de universiteit, maar ze vooral willen tonen, als een oord van onderzoek en innovatie, van kennis en kennisoverdracht, een plek die staat voor feiten en waarheid.
Auteur Ilja Leonard Pfeijffer schreef onlangs in zijn maandelijkse essay in De Morgen, en ik citeer:
“Wie om strategische redenen leugens accepteert, verliest de feiten als wapen. In de wereld die de leugenaar schept, wint de leugenaar iedere veldslag. De enige remedie tegen alternatieve waarheden is de waarheid.”
Beste vrienden,
Laten we nooit de feiten als wapen verliezen. Henri Poincaré zei het al: het denken onderwerpt zich niet. Alleen aan de feiten. En de wetenschappelijke methodes om die feiten naar boven te halen.
En inderdaad: alternatieve waarheden zijn, bijna altijd, leugens. Ze dienen vooral de belangen van enkelingen, maar niet die van velen. Niet die van de samenleving. Noch van de mensenrechten of de internationale rechtsorde.
De VUB is een groeiuniversiteit - we hebben nu meer dan 22.000 financierbare studenten. Dat is een verdubbeling in 12 jaar. Ook nu – bij de start van het academiejaar - stellen alweer een groei vast van bijna 6 procent.
Even belangrijk is dat onze onderzoeksactiviteiten en onze infrastructuur even fors zijn gegroeid – dat tonen we graag zo meteen met onze campusrondleidingen.
En zaak is om die groei blijvend om te zetten in impact.
Impact op duurzaamheid en innovatie, op geneeskunde en gezondheid, op maatschappelijke cohesie en sociale rechtvaardigheid.
Wetenschappers en academici zijn geen politici of beleidsmakers.
Wij streven niet naar macht, we zijn niet op zoek naar een meerderheid of een compromis. Wij streven naar de waarheid of tenminste:
we proberen met vallen en opstaan, met trial en error, met spraak en tegenspraak zo dicht mogelijk bij de waarheid te komen. En oplossingen voor problemen te bedenken.
We hebben daarbij onze eigen leidraad: het principe van vrij onderzoek. Vrij – in de betekenis van ongebonden – maar nooit vrijblijvend.
We zagen vrij onderzoek aan het werk daarnet op het podium, en tijdens de rondleidingen zo meteen kan u nog veel meer grensverleggende wetenschap in actie zien.
Open mind, open science, open campus.
Beste VUB’ers, ik wil het nu even over een heikel onderwerp hebben, iets dat ons allemaal aangaat: het gaat over gedrag, grensoverschrijdend gedrag. En ja, op onze campus.
Het is niet de eerste keer dat we het erover hebben. De afgelopen jaren hebben we al heel wat stappen gezet. We hebben ons Yana beleid uitgerold – Yana staat voor You are not alone.
En we hebben onze procedures grondig bijgestuurd waar die tekortschoten, we hebben allerlei initiatieven genomen, zoals omstaandertrainingen...
Maar we zijn er – jammer genoeg - nog niet.
Slachtoffers van grensoverschrijdend gedrag voelen zich ondanks alle maatregelen, ondanks het versterkte meldpunt, ondanks alle campagnes, nog altijd te weinig gehoord. De aanpak is nog altijd niet transparant genoeg.
Ik heb verleden week een moeilijke beslissing genomen. Een beslissing die is ingegeven door ethische overwegingen én door de zorg voor het welzijn van onze gemeenschap. De belangen van onze studenten en medewerkers zijn en blijven mijn belangrijkste drijfveer.
Er zijn nooit winnaars in een dergelijke zaak. Maar hopelijk is er wel opluchting, tenminste bij melders en slachtoffers. En wij, allemaal, we moeten blijven inzetten op een echte mentaliteitsverandering. Die verandering moet duidelijk nog voortgezet worden, en mag niet blijven steken bij slogans en goede bedoelingen.
Er is aan de VUB maar plaats voor één soort leiderschap en dat is mensgericht leiderschap. Collega’s in een leidinggevende rol moeten inspireren, motiveren, en ondersteunen. Integer, betrouwbaar en empathisch zijn. Elke leidinggevende moet net als iedereen vrijuit kunnen spreken, maar respectvol. De tijd van toxisch leiderschap is voorbij. Laten we dus samen – want op ieder van ons komt het aan – die bladzijde omslaan.
Open mind, open science, open campus.
Een open campus is een verbonden campus.
Twee jaar geleden vond onze academische opening plaats in het halfrond van het Europees Parlement. Ik heb toen een lans gebroken voor een nieuwe renaissance, een nieuw Europees elan gebaseerd op nieuwsgierigheid, openheid en verbondenheid.
Aan de VUB positioneren we ons nadrukkelijk als een Europese universiteit. Met een centrale rol voor Eutopia, onze alliantie van tien universiteiten die er ook allemaal bij waren in het Europees parlement twee jaar geleden.
Ik heb aanvaard om vanaf nu m’n schouders nog méér onder de alliantie te zetten, als voorzitter van Eutopia.
Waarom is Eutopia nu zo belangrijk?
Eerst en vooral omdat vooraanstaande stemmen binnen de Europese Unie voortaan wetenschap en kennis als vijfde vrijheid naar voor schuiven.
Als een noodzakelijke en nadrukkelijke toevoeging aan de andere vier, zijnde het vrij verkeer van goederen, van diensten, van mensen en van kapitaal.
A single market and a united Europe cannot exist without that ‘fifth freedom’—the free movement of research, innovation, knowledge, and education.
De Europese universiteitsallianties – er zijn er 65 intussen - moeten daarbij het voortouw nemen, en de VUB doet dat met Eutopia.
De schaalgrootte van Eutopia met bijna 280.000 studenten – onder wie dus ook alle VUB-studenten – en 35.000 medewerkers – die schaal is intellectueel prikkelend. En tegelijk efficiënt, want we kunnen nu dure onderzoeks-infrastructuur delen.
En vele van onze studenten – tot nu toe een tweeduizendtal VUB’ers - krijgen via de zogenaamde connected communities binnen Eutopia een unieke Europese leerervaring.
With our alliance, we must help defend and strengthen European values, and support Europe’s prosperity—prosperity built on research and innovation. And we must also uphold European values, rooted in democracy and respect for the rule of law. And we work towards the same goal with our VUB partners from outside Europe, like the University of the Western Cape. We’ve just listened to Rector Balfour.
We hebben de voorbije tijd met heel concrete initiatieven trouwens al het voortouw genomen.
Als een van de eerste universiteiten hebben we ons gericht tot onderzoekers in de Verenigde Staten van wie het onderzoek bedreigd is.
We hebben de mogelijkheden bij ons onder hun aandacht gebracht, zonder exclusiviteit. Intussen hebben ruim honderd Amerikaanse onderzoekers ons gecontacteerd. Concreet hebben drie toponderzoekers uit de VS een Advanced Grant-aanvraag ingediend bij de European Research Council met de VUB als gastinstelling. Dat is een primeur.
Als het van commissievoorzitter Von der Leyen afhangt, moet de EU een topbestemming worden voor onderzoekers wereldwijd.
Dames en heren,
De EU laat zich daar van haar meest verlichte kant zien. En dat kunnen we alleen maar toejuichen. En dat doen we ook: in woorden en in daden.
We hopen ook dat de EU ons zal volgen bij een ander heet hangijzer, het associatieverdrag met Israël.
De universiteiten – niet alleen wij, maar de tien Belgische rectoren – vragen al langer een opschorting van dat associatieverdrag. Artikel 2 van het verdrag stelt immers dat respect voor de mensenrechten een basisvoorwaarde is.
Door het verdrag op te schorten, zouden Israëlische partners niet langer kunnen deelnemen aan grote Europese onderzoeksprojecten, binnen het zogeheten Horizon-programma. Die projecten hebben soms tientallen partners van overal in Europa, en soms dus ook uit Israël. Dat valt in de huidige omstandigheden niet langer te verdedigen. De VUB is trouwens de enige universiteit die zelf uit zo’n lopend project met een Israëlische partner is gestapt, een project over artificiële intelligentie waarvan we militaire toepassingen niet konden uitsluiten.
Maar de opschorting van het associatieverdrag zou voor iedereen duidelijkheid bieden en een moreel juiste beslissing zijn.
Tegelijk – en dat wil hier graag nog eens heel duidelijk zeggen: we hebben ook de terreurdaden van Hamas veroordeeld en dat zullen we blijven doen. Net als elke vorm van antisemitisme.
Maar vandaag zeg ik alvast héél duidelijk dat ik vanaf nu geen enkel samenwerkingsakkoord met een Israëlische partner meer zal ondertekenen. Geen enkel. We kunnen niet blijven wachten op een EU-beslissing.
Nu, de EU zou beter een voorbeeld nemen aan Zuid-Afrika, dat Israël bij het Internationaal Gerechtshof heeft aangeklaagd. (Your country did the right thing, rector Balfour.)
Maar intussen maalt niemand om Oost-Congo en vindt het wereld-kampioenschap wielrennen plaats in Rwanda en is er nauwelijks protest.
Al gunnen we Remco z’n regenboogtrui – misschien wel twee.
This May, on World Press Freedom Day, together with the ULB, we awarded an Honorary Title for Freedom of Expression to the Rwandan journalist in exile, Samuel Baker Byansi. With the World Cycling Championships, Rwanda wants to present itself to the world as a kind of model state. A story that, hopefully, not only critical journalists but also sports journalists will debunk. Maybe they can interview Samuel Baker Byansi.
Open Mind, Open Sciene, Open campus.
De open vrije geest hebben we vorig jaar nog gevierd tijdens het feest van de vrije geest in het Koninklijk Circus, waarbij we eredoctoraten hebben uitgereikt aan Guy Mortier en Femke Lakerveld. Maar die open geest is nog meer bedreigd omdat hij tegelijk zelf een bedreiging vormt. Een bedreiging voor degenen die graag hun eigen versie van de waarheid verkondigen in een gesloten systeem, een gesloten samenleving. Poetin had meer schrik van Alexei Navalny dan omgekeerd.
En de Trump-administratie heeft het moeilijk met vrije en kritische wetenschappers en zet op ongekende wijze Amerikaanse kennisinstellingen onder druk.
Maar, beste collega’s, ook wij staan onder druk. De septemberverklaring is voor ons een bittere pil. De financiële slagkracht stond al onder druk door de achterblijvende basisfinanciering en sinds gisteren zijn daar de extra besparingen bijgekomen die de Vlaamse Regering heeft aangekondigd. Een kille streep door de Brusselmiddelen betekent dat wij en andere Brusselse hogeronderwijsinstellingen ongemeen harde klappen krijgen. En dat terwijl net de Brusselse universiteiten en hogescholen de grootste maatschappelijke inspanning leveren om (ook) kwetsbare studenten, waaronder veel pionierstudenten, naar een diploma hoger onderwijs te leiden.
We zullen dan ook alles doen wat in onze mogelijkheden ligt, om dit zoveel mogelijk terug te draaien. Of laat Vlaanderen Brussel nu echt helemaal los?
Beste vrienden,
Vandaag hoort het een feest te zijn, in het teken van openheid, nieuwsgierig-heid en verbondenheid. We willen dat graag in de verf zetten met onze open campusdag. Ook al zijn de campussen, hier en in Jette, elke dag open, 24/7, als onderdeel van de stad en de samenleving.
Morgen weten we trouwens of Molenbeek, en dus Brussel, in 2030 culturele hoofdstad van Europa wordt. VUB en ULB zijn allebei actieve partners in Molenbeek for Brussels 2030. We geloven oprecht in het potentieel van Molenbeek, van het Brussels gewest, en zijn jonge bevolking. We zijn en blijven een urban engaged university.
Tijdens de rondleidingen kan u kennismaken met ons nagelnieuwe vechtsportcentrum CEMAS, dat vanochtend officieel is geopend. CEMAS staat voor Centre for Martial Arts and Science.
Het centrum is een antwoord op het tekort aan vechtsportinfrastructuur in Brussel. Maar tegelijk is het een multidisciplinair onderzoekscentrum. Uit onderzoek blijkt immers dat vechtsporten jongeren in maatschappelijk kwetsbare posities net kunnen versterken. En voor sociale mobiliteit zorgen.
Onze onderzoeksgroep ‘Sport & Society’ zal samen met andere VUB-wetenschappers instaan voor specifieke begeleiding en vormingsprogramma’s voor organisaties die met jongeren werken.
Een concreet voorbeeld dus van onze openheid naar de samenleving en ons engagement voor de stad en haar jonge inwoners.
Een ander voorbeeld dat we tijdens de rondleidingen kunnen bezoeken is onze Research Valley. De oude studentenwijk van architect Willy Van der Meeren is de voorbije jaren in stappen omgevormd tot één grote onderzoeksvallei. Met de cryo-elektronenmicroscoop, het Circular Retrofit Lab, het Microlab, de Fermented Food Pilot Plant … En de opening eerder dit jaar van de bio-incubator, die mee de richting van de biotech van morgen zal bepalen. En waar hopelijk opnieuw succesvolle biotechbedrijven uit voort zullen komen. Zoals met onze nanobodies, misschien wel dé Belgische biotech-ontdekking, waar we als VUB’ers absoluut trots op zijn. Die piepkleine antilichamen van kamelen vormden – en vormen nog altijd - de basis voor nieuwe medicijnen.
Onderzoek en innovatie ten dienste van de mens. Daar staat de Research Valley voor. En de universiteit als geheel.
Nog om te bezoeken zo meteen: het al even gloednieuwe Learning and Innovation Center – een open huis voor alle studenten van ULB en VUB – op de grens van onze twee campussen.
Dé plek om anno 2025 te studeren, te netwerken en te innoveren, waar in een high tech-omgeving presentaties en demonstraties kunnen gebeuren, en vooral: waar openheid is, totale openheid in een glazen gebouw, verbonden met de esplanade op onze campus en aan de andere zijde met de ULB.
Le LIC est un trait d'union entre nos deux campus, nos deux communautés, nos deux universités.
Het Learning en Innovation Center, de Research Valley, het CEMAS, de Health Campus in Jette, de Photonics Campus in Pajottegem, het Green Energy Park in Zellik en vele andere infrastructuur voor onderzoek, innovatie en onderwijs, hebben één ding gemeen: de schaal.
Tijdens mijn eerste toespraak als rector – toen ik aan mijn vierjarige termijn begon – pleitte ik voor schaalvergroting als antwoord op de uitdagingen waar de wetenschap voor stond. Vandaag bij de start van mijn vierde jaar als rector, is die schaalvergroting al voor groot deel gerealiseerd. We zijn bijvoorbeeld van ongeveer 150 onderzoeksgroepen naar een 80-tal gegaan, door herschikking, door schaalvergroting. We zetten ook veel nadrukkelijker in op inter-disciplinariteit, zoals met ons House for Sustainable Transitions of met onze klimaatwetenschappers.
Geen enkel groot probleem kan je vanuit één discipline benaderen. Klimaat, energietransitie, mobiliteit, de ongekende revolutie die AI veroorzaakt, het begrijpen van ons brein, en ja, ook het samenleven in onze steden, allemaal vragen ze een interdisciplinaire aanpak.
Die weg willen we verder bewandelen. Laten we hem ook samen bewandelen, op onze open campus, en dan zal u nog meer overtuigd raken – dat hoop ik alvast – van schaalgrootte als voorwaarde om impact te hebben.
Beste vrienden en partners van de VUB,
Beste studenten,
Ik herhaal het nog eens graag: mijn boodschap is voorzichtig en voorwaardelijk optimistisch. We zitten met vragen, allemaal. Ik ook.
Ik ga graag op drie vragen wat dieper in. Kort.
Een: waar gaat het naartoe met AI? Is artificiële intelligentie de gedroomde assistent voor elke wetenschapper en de gedroomde tutor voor elke student?
Als universiteit lagen we met het AI-lab mee aan de basis van artificiële intelligentie – al in de jaren 80 – en vandaag jaagt AI een schokgolf door alle universiteiten, en door de maatschappij.
Het verandert de manier waarop we onderzoeken, studeren, beoordelen.
Een student vertelde mij onlangs: “Ik ben nu al een aantal jaren op de universiteit, en elk jaar was studeren een totaal andere ervaring.”
Ik denk dat dat klopt: covid heeft heel veel veranderd, nu is er ook AI, en het gaat allemaal razend snel.
Aan de VUB hebben we vooraanstaande onderzoeksgroepen die AI en hoe we met AI moeten omgaan, mee vorm geven – zoals o.a. het Fari-instituut met de ULB: AI for the common good.
We hebben een universiteitsbreed beleid ontwikkeld om doordacht om te gaan met AI, een beleid dat constant de vinger aan de pols moet houden. Het is duidelijk dat we een masterproef voortaan anders zullen moeten beoordelen. Met véél meer nadruk op mondelinge interactie en verdediging.
Maar ook de inhoud van onze opleidingen zal veranderen, net als vele beroepen zullen veranderen. AI is er niet alleen om saai repetitief werk uit onze handen te nemen. Het zal ook creatieve en intellectuele processen aansturen zowel op campus als daarbuiten.
Maar we hebben een sterke overtuiging. We zagen het net ook bij de getuigenissen van op onze Health Campus.
AI kan alleen maar ten dienste van de mens staan, nooit omgekeerd.
En we moeten vooral zélf kritisch blijven nadenken, en onze studenten leren om dat ook te doen.
Een tweede vraag dit ik wil aansnijden: waar gaat het naartoe met de universiteit zelf? Wel, zoals ik al zei, het ging het goed, tot zondagavond L.
Door de pas aangekondigde besparingen is er duidelijk nog méér nood aan een slagkrachtige organisatie die de beschikbare middelen én mensen maximaal inzet om zowel onderwijs als onderzoek beter te ondersteunen. Eerst de kerntaken. Die focus is absoluut nodig. In een woelige zee moet je schip wendbaar zijn. En dus ontdaan van alle onnodige ballast. En daar willen we voor zorgen met een nieuw governance model, dat de universiteitsraad volgende week ter goedkeuring krijgt voorgelegd. Of ter afkeuring.
(De hervorming van de pensioenen waartegen de vakbonden vandaag actie voeren, is inderdaad voor vele collega’s een slechte zaak. En is daarom voor de universiteiten als geheel een slechte zaak. Vakbonden en universiteit staan hier niet tegenover elkaar.
Het is immers belangrijk om een aantrekkelijke werkgever te blijven. Aantrekkelijk in het binnenland vergeleken met wat de privésector biedt. En aantrekkelijk internationaal, vergeleken met wat buitenlandse universiteiten bieden.)
En een laatste vraag: waar gaat het naartoe met onze onstabiele wereld? Wel, ook hier zullen we wendbaar én strijdbaar moeten zijn. En daar kunnen we maar twee kaarten trekken: die van het internationaal recht en die van Europa.
Ik denk dat we vandaag pas echt Europeanen aan het worden zijn. Dat voel je in bijna alle lidstaten van de Europese Unie. En laten we als universiteiten – met Eutopia en de andere European University Alliances, met wetenschap als vijfde vrijheid – ons daar volop voor inzetten.
En laten we vooral als VUB-gemeenschap van onderzoekers, docenten en ondersteunend personeel, van 22.000 studenten en nog veel meer oud-studenten, van partners in binnen- en buitenland – met de ULB, met de University of the Western Cape - laten we met die grote gemeenschap altijd een deel van de oplossing willen zijn, van een duurzame en vreedzame toekomst, van het licht dat de duisternis overwint.
Scientia vincere tenebras.
Een open campus is een campus vol licht.
Ik dank u.