Voorwaardelijk optimisme in donkere tijden

Voor wat betreft de staat van de wereld grijpt Danckaert terug naar een citaat uit de roerige jaren ’60: “Martin Luther King zei in 1968: The world is all messed up, the nation is sick, trouble is in the land, confusion all around.” Het zou perfect over vandaag kunnen gaan. Nochtans beschouwen we 1968 allemaal als een tijd van vernieuwing, als de revolutie, jonge mensen die vechten voor grotere vrijheid. 

“En dat is nu misschien ook aan het gebeuren”, denkt de rector. “Er zijn polariserende krachten aan het werk. Dat was toen ook zo. Ik ben geen historicus, maar in de strijd rond de burgerrechten voor zwarte Amerikanen en voor vrouwen was er in de jaren ’60 ook heel veel polarisatie, een polarisatie die nu weer opduikt rond verschillende maatschappelijke thema's. In die context moet je als universiteit, als instelling én als product van de verlichting duidelijk stellen waarvoor je staat. Het is daarom dat onze waarden zo belangrijk zijn." 

Danckaert is zelfs voorzitter geworden van EUTOPIA. Hij zet daarmee de voortrekkersrol van de VUB in de universitaire alliantie in de verf. "Vanaf de start van het Europese initiatief rond universitaire allianties hebben we, samen met mijn voorgangster Caroline Pauwels, bewust ingezet om daar actief deel van uit te maken. De allianties helpen het Europese hoger onderwijslandschap hervormen. Waar Erasmus vooral individuele studentenuitwisseling mogelijk maakt, waardevol, maar zonder impact op de instellingen zelf, creëren de allianties structurele samenwerking. Binnen EUTOPIA werken we met Connected Communities: groepen van docenten, onderzoekers, studenten én externe partners die samen lesmateriaal ontwikkelen, gezamenlijke cursussen of zomerscholen opzetten, of studenten laten samenwerken in hackathons. Zo krijgen studenten een Europese meerwaarde in hun opleiding, vaak zonder dat ze op uitwisseling moeten. Dat maakt het model inclusiever. 

In Danckaerts openingsrede klinkt, ondanks de duisternis en het financiële debâcle dat als een zwaard van Damocles boven zijn universiteit hangt, toch nog optimisme. Ook daar speelt Europa een voorname rol. “We staan niet alleen met ons streven naar verlichting”, is Dackaert overtuigd. “We zien dat in de Verenigde Staten de vrijheid van onderzoekers onder druk wordt gezet, dat er gedreigd wordt met het wegnemen van financiering, van fiscale voordelen,... Langs de andere kant zie je daardoor een sterkere Europese eenwording. De Franse president Macron organiseerde in mei een top over het wetenschappelijk onderzoek, ik zou durven zeggen van het vrij onderzoek, precies waar Europa moet voor staan. Europa wil een zogenaamde vijfde vrijheid toevoegen aan haar regelgeving: de vrijheid van wetenschap, van onderwijs (de andere Europese vrijheden zijn de vrijheid van verkeer, van goederen en diensten, van mensen en van kapitaal, nvdr).  Voor alle duidelijkheid: dat is nog niet gebeurd. Maar Europa valt terug op haar kernwaarden, soms met een dubbele stem, akkoord. Het is dan aan de universiteiten om daarop te blijven wijzen.” 

“De kerntaken van een universiteit zijn echter niet veranderd: onderwijs verschaffen dat gestoeld is op de meest recente, en de beste wetenschappelijke inzichten van het moment. We moeten aan de vooruitgang van de wetenschap bouwen, door onderzoek dat vrij is in de zin van ongebonden, maar niet vrij van waarden. We willen als universiteit impact hebben op de samenleving. Als universiteit hebben we als plicht een baken te zijn van licht en verlichting in de maatschappij. Universiteiten zijn vuurtorens, die de juiste weg wijzen. Onze rol is niet veranderd, hij is alleen urgenter en crucialer geworden. Dus ja, we zijn optimistisch. Maar dan wel een voorwaardelijk optimisme, dat komt met een call to action.” 

Echter: koken kost geld. De VUB groeit jaar na jaar. De universiteit zal voor het academiejaar 2025-2026 de kaap van 22.000 studenten met financierbare opleidingen ronden. De financiering is al lange tijd problematisch. “We zijn op twaalf jaar ongeveer verdubbeld qua aantal studenten en groeien ook qua onderzoek. Jammer genoeg was die groei niet evenredig met de groei van de middelen. Dat had voor een deel te maken met de besparingsijver van de overheid, waar we nog enig begrip kunnen voor opbrengen. De financiering is vastgeklikt aan een aantal parameters en soms worden indexsprongen overgeslagen. Tegelijkertijd stijgen onze uitgaven, enerzijds door de groei, en anderzijds door de inflatie en de galopperende energieprijzen. We zitten in een groeitraject en dat maakt ons gelukkig. Helaas zitten we evengoed in een besparingstraject. 

“Wat nu gebeurt is van een andere orde… Door de begrotingsmaatregelen die de Vlaamse regering aankondigt in de Septemberverklaring verliezen we, bovenop de besparingen voor ongeveer 10 miljoen euro die we zelf al aan het realiseren waren, nóg eens 10 miljoen aan middelen. Om te beginnen vallen de zogenaamde Brusselmiddelen weg, een verlies aan financiering van ca. 5 miljoen Euro vanaf 2026. Elk jaar, hé, niet enkel in 2026. Verder wordt een plafond ingevoerd voor de betoelaging van niet EER-studenten (Europese Economische Ruimte, nvdr): slechts 2 procent van die studenten zullen nog worden betoelaagd. In de VUB context is dat weinig, omdat de VUB relatief veel studenten heeft van buiten de EER. Naar schatting zullen die maatregelen een verminderde betoelaging tussen 2 en 3 miljoen euro voor gevolg hebben. Tot slot wordt ook de beheersovereenkomst met het Instituut voor Europese Studies stopgezet, nog een jaarlijkse aderlating van 2,2 miljoen euro… terwijl het IES juist uitstekend aan het presteren was op onderzoeksvlak.”

“We waren al aan gaan kijken hoe we het ondersteunend administratief en technisch personeel efficiënter konden inzetten, wat zou leiden tot een besparing van 5 miljoen euro. Tegelijkertijd hoopten we ook in de werkingsuitgaven nog 5 miljoen te vinden. Ik weet niet hoe we die bijkomende inspanning nog kunnen realiseren.”

“Het lijkt erop dat we het scenario van de vorige jaren - we groeien, maar de financiering daalt - nog enige tijd zullen moeten verteren. Vandaar ook het belang van de governance-hervorming, waarmee we meer efficiënte interne structuren evolueren, met een voldoende kritische massa welteverstaan. We willen ervoor zorgen dat we onze middelen intern niet te veel versnipperen over grote, middelgrote en kleine entiteiten.” 

“De noodzakelijke schaalvergroting is al gerealiseerd. We zijn van afgerond 150 naar een 80-tal onderzoeksgroepen gegaan. Dat zijn er nog altijd genoeg: in een onderzoekslandschap mag er gerust wat diversiteit zijn. De schaalvergroting heeft zijn vruchten afgeworpen. Er zijn mooie voorbeelden van groepen die ook interdisciplinair naar een andere schaalgrootte zijn geëvolueerd. Ik denk aan het House of Sustainable Transitions, aan de water- en klimaatonderzoeksgroep, aan FACT, de Flanders Alliance for Climate Technology. Door die schaalvergroting slagen we erin die groepen beter te ondersteunen en krijgen zij tegelijk meer impact.”

Op het snijvlak tussen onderwijs en innovatie is er het gloednieuwe Learning and Innovation Center (LIC), dat de leeromgeving biedt die studenten in de 21ste eeuw vragen, met de technologische ondersteuning die daar deel van uitmaakt. Dat LIC is letterlijk een bindteken tussen de VUB en de ULB: tussen de twee campussen, de twee taalgemeenschappen, de twee universiteiten. In de oude Van der Meren-koten (de studentenkoten van architect Willy Van der Meren, nvdr) verrijst nu een research valley, met operationele researchfaciliteiten. We hebben een cryo-electronenmicroscoop voor biotechnologisch onderzoek, de bio-incubator die mee aan de wieg zal staan van een ecosysteem van universitaire labo's en bedrijven. Er is het CEMAS, het Center for Martial Arts and Science, waar we een plek bieden om de vechtsporten te beoefenen, maar dat tegelijk gebruikt zal worden als laboratorium. Via vechtsporten kan je jongeren die opgroeiden in kwetsbare situaties, in je campus trekken en ze door onderzoek rond sociale inclusie en disciplinering in de sport toch een plaats laten veroveren in de maatschappij. Sport als middel voor sociale promotie en sociale integratie. Ook dáár benadrukken we onze band met de samenleving.” 

Een ander gevoelig dossier is Gaza en de houding van de VUB tegenover samenwerkingen met onderzoeksinstellingen uit Israël. "De verontwaardiging in de samenleving over het optreden van het regime in Israël delen wij als universiteit, net als de verontwaardiging over de wandaden van Hamas. Al in november 2023 hebben we samen met het Hannah Arendt Instituut een eerste publiek standpunt ingenomen. In juni 2024 hebben we de voorwaarden voor samenwerking met Israëlische instellingen verstrengd. Projecten met rechtstreekse banden met de Israëlische overheid zijn uitgesloten. Bovendien hebben we onze ethische toetsingscommissie uitgebreid met een bevoegdheid rond mensenrechten. Zo zijn we als eerste Belgische universiteit uit een lopend Europees project gestapt (multispin.ai), omdat de resultaten mogelijk militair zouden worden ingezet. Daarnaast hebben we samen met de andere Belgische rectoren de Europese Commissie opgeroepen het associatieverdrag met Israël op te schorten, zolang er geen duurzaam staakt-het-vuren is en humanitaire hulp wordt toegelaten. Zelf heb ik beslist om vanaf dit academiejaar geen samenwerkingsakkoorden met Israëlische instellingen meer te ondertekenen, zolang die voorwaarden niet vervuld zijn.“

Minder politiek geladen, maar ook prangend, zijn de vragen rond het gebruik van artificiële intelligentie door studenten en onderzoekers. Danckaert is duidelijk: "AI zal een grote impact hebben op onderwijs en onderzoek. Natuurlijk moeten we nadenken over fraude en evaluatievormen. Een masterproef alleen in tekstvorm volstaat niet meer: mondelinge verdediging wordt belangrijker. Dat is slechts één aspect. Beroepen zullen veranderen, opleidingen moeten zich aanpassen. AI kan onderzoek enorm versnellen. In een ideale wereld krijgt elke onderzoeker een AI-collega, soms briljant, soms ‘hallucinerend’, en elke student een AI-tutor die zijn of haar leerproces persoonlijk begeleidt. Tegelijk moet de menselijke check altijd de laatste controle blijven.”

“Wetenschap en wetenschappelijke hulpmiddelen evolueren snel. Daarom willen we onze waarden ook expliciet actualiseren via de Caroline Pauwels Academy of Critical Thinking (PACT). Misschien hebben de waarden van de verlichting ook een update nodig. Het proces zal begeleid worden door Koert Debeuf. Een eerste hoogtepunt wordt het eredoctoraat voor Nobelprijswinnaar J.M. Coetzee."

De algemene VUB-update krijgt een apotheose in het nieuwe governance-model van de universiteit. "De samenleving verandert snel, en de universiteit moet mee evolueren. Daarom vereenvoudigen we onze structuren. Op centraal niveau gaan we van vier naar drie bestuursorganen: de Universiteitsraad, de Raad van Bestuur en een Dagelijks Bestuur. Op facultair niveau willen we het tussenniveau van vakgroepen afschaffen en het aantal faculteiten reduceren tot vijf. Zo creëren we grotere eenheden met voldoende kritische massa om onderwijs en onderzoek te ondersteunen. Belangrijk: het gaat niet om opleidingen afschaffen. De bestaande opleidingen blijven, al kan het zijn dat we sommige anders zullen moeten organiseren om middelen efficiënter in te zetten. Het doel is eenvoud, slagkracht en beter inspelen op maatschappelijke veranderingen."