“De besparingen zijn een enorme bedreiging voor onze meritocratische principes”

Op donderdag 11 december vertrok pal op het middaguur een grote betoging aan het Braemgebouw van de VUB, tegen de besparingen. Het is een ultieme poging om de Vlaamse regering op andere gedachten te brengen, aldus vakbonden en studentenorganisaties. Ook veel professoren, docenten en onderzoekers stappen mee op. De avond voor de demonstratie praten we met Prof. Pirker. Zou zij ook meedoen? “Ja! Ik ben niet iemand die gemakkelijk de straat opgaat. Maar in deze situatie, en gezien de focus van ons onderzoek op de toegang tot kennis en macht, heb ik geen andere keuze. We dienen ons uit te spreken over de schade die de bezuinigingen dreigen toe te brengen aan het democratische project. Want: wat zou het alternatief zijn?” 

Tot 2023 gaf je les aan de Universiteit van Düsseldorf. Toen je een ERC Consolidator Grant van 1,9 miljoen binnenhaalde, verhuisde je naar Brussel om de onderzoeksgroep MERLIT op te zetten. Waarom? 
Eva Ulrike Pirker: “Ik was in onderhandeling met Duitse universiteiten en onderzoeksinstituten toen ik een aanbod van de VUB kreeg. Ik kende de collega's van het Centre for Literary and Intermedial Crossings en andere Vlaamse en Belgische universiteiten, maar ik had niet echt overwogen om in een compleet ander systeem en land onderzoek te doen. Maar hoe langer ik erover nadacht, hoe logischer het werd. Ik heb er nog geen spijt van gehad. Werken aan een Vlaamse universiteit in de stad Brussel gaat gepaard met een constant gevoel van complicaties, onderhandelingen en irritatie. Dit leidt ook tot veel creativiteit.” 

Hoezo? 
“Duitsland is een radicaal eentalig land. Hier kwam ik terecht in een extreem veeltalige stad en campus. Dat had een enorm effect op mij. Deze omgeving dwingt je om voortdurend je eigen plaats en positie te heroverwegen. Om voortdurend te vertalen. De literatuurwetenschapper Otmar Ette beschreef vertalen ooit als ‘irritatie-provocatie’. Dat is het ook, een uitdaging van grenzen. Ik was onder de indruk van hoe de VUB dit omarmt. Dit soort gastvrijheid is nodig in een stad waar de hele wereld thuis is. Het is bevrijdend en biedt een ruimte van mogelijkheden. Als je in één bubbel blijft, leer je niets.” 

Ook jouw team is veeltalig en multicultureel. 
“We zijn met zeven: vier PhD-studenten, een postdoconderzoeker, een externe senior onderzoeker en ikzelf. Gezien het vakgebied – Engelstalige literatuur in een transculturele context – was het van cruciaal belang om overwegend internationaal te rekruteren. Ik ben bijvoorbeeld blij dat we een onderzoeker hebben gevonden met een unieke expertise in Afrikaanse literatuur, voor het deelproject over Afrofuturistische mediascapes. Dat is een levendig internationaal vakgebied, maar wel één waarin Amerikaanse perspectieven domineren. Denk aan Octavia Butler, denk aan Black Panther. Of aan de muziek van Sun Ra, wiens band wel altijd internationale weerklank heeft gekregen.” 

Jullie werken vooral op literatuur. Waarom? 
“Het fenomeen meritocratie wordt al langer onderzocht door sociologen, politicologen, psychologen, filosofen en economen, maar de literatuurwetenschap hinkte achterop. De studie van literatuur kan ons helpen begrijpen hoe meritocratisch denken werkt. Literaire teksten geven ons toegang tot de tijdgeest van een bepaalde periode. Ze geven mee vorm aan en leveren soms ook kritiek op populaire ideeën over verdienste, succes en mislukking en over wie het voor het zeggen zou moeten hebben.” 

Jullie onderzoek volgt een chronologie. Het eerste deelproject zoomt in op de zeventiende eeuw en het theater uit de Restoration. Wat was daar bijzonder aan? 
“De Restoration is een weinig gekende, maar unieke periode in de Britse geschiedenis, van pakweg 1660 tot 1710. Ze volgde na een vreselijke burgeroorlog, de onthoofding van koning Charles I en een streng puriteins, republikeins bewind onder Oliver Cromwell. In de Restoration werd de monarchie hersteld, maar de macht van de nieuwe monarch, Charles II, werd beperkt. Het was een periode met botsende meningen over hoe de samenleving georganiseerd moest worden en wie daarbij de leiding moest nemen.” 

Wat heeft dat met theater te maken? 
“Nadat Cromwell ze gesloten had, gingen de theaters weer open. Voor het eerst werden vrouwen toegelaten als actrices. Dat was voordien verboden, zelfs voor vrouwelijke rollen. Bovendien was het theater tijdens de Restoration hét platform bij uitstek voor open debatten over nieuwe maatschappelijke ideeën, onder andere over meritocratie. Een personage in een van de toneelstukken uit die tijd, Elkanah Settle's The Empress of Morocco, stelt: ‘Men are to worth and honour raised, not born’. Met andere woorden: iemands merites mogen niet het resultaat van zijn afkomst zijn, maar van zijn daden.” 

Dat klinkt modern. 
“We staan hier op de drempel van de moderne tijd. In zekere zin zijn de discussies die we vandaag over meritocratisch denken voeren niet nieuw. Omstandigheden en constellaties veranderen, dat wel. De Victoriaanse negentiende eeuw was bijvoorbeeld puriteinser dan de Restoration. Dat kwam door de opkomst van een nieuwe machtige sociale klasse, die allerlei regels voor zichzelf verzon om als respectabel en lovenswaardig gezien te worden.” 

“Veel vrouwelijke auteurs verdedigden patriarchale waarden”

Uit die periode bestudeert MERLIT een bijzonder literair genre: de travelogues. Wat waren dat? 
“Reisverslagen. In de negentiende eeuw konden steeds meer mensen het zich veroorloven om op reis te gaan. Men had een enorme fascinatie voor andere landen, archeologische vondsten, nieuwe kennis over geologie. De geschreven ervaringen van reizigers werden een populair genre dat opnieuw de tijdgeest bepaalde. Wij nemen in het bijzonder de reisverslagen van alleenreizende vrouwen onder de loep.” 

Wat vertellen die reisverslagen over meritocratie? 
“Het zijn ook allemaal verhalen over zelfontplooiing, persoonlijke ontwikkeling. De groei van de reiziger. Maar ze weerspiegelen en becommentariëren ook ideeën over ‘sociale vooruitgang’ die in die tijd gangbaar waren.” 

Mooi toch? Wat valt er te bekritiseren? 
“We bestuderen die travelogues en maken ze toegankelijk, we geven geen moreel commentaar. In de hele negentiende eeuw waren vrouwen tweederangsleden van de samenleving. Toch verdedigden vrouwelijke auteurs vaak patriarchale en imperiale waarden. Sommigen – niet allemaal! – zetten ‘beschaafde’ Europeanen tegenover andere, zogenaamd ‘minder beschaafde’ culturen. Zo bouwden ze mee aan het imago van het Britse Rijk als een ‘betere beschermer’ van de wereld dan andere rijken.” 

De ideeën over meritocratie zijn oud, het woord zelf blijkbaar niet. 
“De term is bekend geworden door Michael Youngs dystopische roman The Rise of Meritocracy, gepubliceerd in 1958. Het verhaal speelt zich af in 2034, het jaar waarin de ‘populisten’ in opstand komen tegen een ‘meritocratische elite’. Die elite bestaat uit hoogpresterende mensen die geloven dat ze beter en moreel superieur zijn. De ‘minder begaafden’ worden structureel benadeeld. Young wees erop dat een puur meritocratische samenleving niet noodzakelijkerwijs eerlijker is, maar mogelijk harder en minder empathisch, omdat ze wordt geregeerd door een meedogenloze competitieve cultuur.” 

Meritocratie is dus niet noodzakelijk perfect? 
“Het is een ideaal dat het nastreven waard is, maar met gebreken. Dat is precies waarom we MERLIT hebben opgericht: om die gebreken en structurele tekortkomingen te bestuderen en via literatuur aan de kaak te stellen. Zo wilden we bijdragen aan het kritische debat. Twee jaar later zitten we in een heel andere situatie. Het ideaal van een meritocratische cultuur dreigt overboord gekieperd te worden. Excellentie kan voortkomen uit een gelijk speelveld. Echt gelijk is het speelveld nooit geweest, maar er waren wel inspanningen om er één te creëren. Vandaag lijkt het erop dat men dit doel het nastreven niet meer waard vindt. De Britse socioloog Jo Littler waarschuwde al tien jaar geleden voor dat gevaar: dat de meritocratie in een plutocratie kan veranderen.” 

“Het kritisch debat staat overal onder druk, ook in Vlaanderen”

De nakende besparingen op het hoger onderwijs liggen je zwaar op de maag. 
“De bedragen op tafel lijken waanzinnig. Tientallen miljoenen worden geschrapt, bijna van de ene dag op de andere. Dat is een enorme bedreiging voor onderzoek en onderwijs. Daar gaan de studenten echt niet beter van worden. Zo maak je het gewoon moeilijker om de sociale ladder te beklimmen, zoals je in een meritocratie zou verwachten. Een ERC-subsidie levert applaus op en mijn team en ik zijn voorlopig ‘veilig’. Maar natuurlijk denken we verder dan de huidige fase. We zijn afhankelijk van goed getrainde studenten en onderzoekers, uit Vlaanderen en uit het buitenland. De Vlaamse universiteiten hebben hard gewerkt om zich als dynamische onderzoeksinstellingen op de kaart te zetten. De deur voor internationale studenten sluiten, zou al die inspanningen torpederen. We kunnen hun perspectief en kennis niet missen. En snijden in de onderwijsfinanciering betekent desinvesteren in de toekomst. Zonder studenten is er geen universiteit, onderzoeken en lesgeven moeten hand in hand gaan.” 
 
Misschien onderschatten de regeringen de impact van hun besparingen? 
“Zeggen dat het onwetendheid is, lijkt me een onderschatting van wat er gaande is. Bij mij komt dit over als een opzettelijke veronachtzaming van het hoger onderwijs. Terwijl dat toch een onmisbare rol speelt in de ontwikkeling van kritisch en onafhankelijk denken en in de democratie. De VUB en de ULB zijn ontstaan uit een geschiedenis van strijd. Dat net zij het meeste gaan lijden onder deze besparingen, is een extra harde klap. Ik vind het dan ook moeilijk te geloven dat er geen sprake is van vooringenomenheid.” 

We gaan toch de VS nog niet achterna? 
“België is geen eiland. Dit is een evolutie met wereldwijde gevolgen. Wat er in de VS gebeurt, heeft een impact op het Europese onderzoek. Organisaties die de trans-Atlantische dialoog bevorderen en voorheen financiering ontvingen uit de VS, worden geconfronteerd met forse bezuinigingen of moeten op hun tellen passen. Het kritisch debat staat overal onder druk. Bedrijven, instellingen en individuen zijn voorzichtig geworden met de woorden die ze gebruiken als gevolg van het DEI-beleid. Het is een langzaam maar gestaag proces van vergiftiging.” 

"Als open en gastvrije ruimte is Brussel kwetsbaar voor de verspreiding van dubieuze ideeën.” 

 Waar jij ook op wijst: terwijl het door de staat gefinancierd hoger onderwijs bloedt, klotst het geld bij sommige private onderzoeksinstellingen tegen de plinten. 
“Inderdaad. Ik heb onlangs weer een uitnodiging ontvangen voor een conferentie die wordt georganiseerd door het Mathias Corvinus Collegium Brussel, dat nauwe banden met de Hongaarse regering heeft. Ze organiseren conferenties met titels als ‘Battle for the Soul of Europe’ of ‘The War against the Past: Fighting for our history’. Het ziet er onschuldig uit, maar het ideologische plaatje is duidelijk. Ze komen bijeen op chique locaties waar wij alleen maar van kunnen dromen, zoals de Solvaybibliotheek. Machtige spelers creëren gestaag een ongelijk speelveld. Als open, gastvrije en tot op zekere hoogte ‘ongedefinieerde’ ruimte is Brussel bijzonder kwetsbaar voor de verspreiding van dergelijke dubieuze ideeën.” 

Wat kunnen we doen? 
“Doorgaan met het werk dat we doen. Niets als vanzelfsprekend beschouwen. Onze eigen evenementen organiseren. De openbare lezingenreeks ‘Ties that Bind Us’ van onze faculteit focust bijvoorbeeld op de dingen die ons als complexe individuen met elkaar verbinden, in plaats van op polariserende verhalen. En we moeten blijven pleiten voor goed gesubsidieerd en betaalbaar hoger onderwijs. Dat is de beste manier om gelijke en eerlijke toegang tot individuele en collectieve vooruitgang te creëren.”