Dit opiniestuk van VUB-professor Luk Van Langenhove verscheen eerder in De Morgen.
Staten gedragen zich alsof ze het eeuwige leven hebben, met onveranderlijke grenzen. De geschiedenis leert anders. Sinds 1945 zijn er tientallen staten bijgekomen. De VN begon met zeventig leden, en heeft er inmiddels bijna 200. And counting?
Staten hebben zich na Tweede Wereldoorlog moeten aanpassen aan twee trends: de globalisering die vooral kleine staten benadeelt en de localisering, het fine-tunen van het nationale beleid aan de interne verschillen. Het antwoord op de eerste trend is regionale integratie, zoals de EU, waarbij economische en politieke samenwerking voorop staat. Het antwoord op de tweede trend is devolutie waarbij competenties van staten overgeheveld worden naar subnationale regio’s. De Belgische staatshervormingen zijn een schoolvoorbeeld. Het resultaat is een kluwen van bestuurlijke entiteiten met specifieke en soms gedeelde competenties. In de vakliteratuur noemt men dat multilevel governance, of meerlagig bestuur. Er zijn heel wat argumenten voor zo’n systeem: het laat schaalvergroting toe waar nodig en via subsidiariteit breng je het bestuur zo dicht mogelijk bij de burger.
De beweging naar meerlagig bestuur gebeurt met goedkeuring van de betrokken staten, op basis van een politieke meerderheid. In geval van conflict zijn er instrumenten zoals een nationaal grondwettelijk hof. Maar meerlagig bestuur brengt ook een niet-bedoeld gevolg mee, dat op termijn het systeem kan doen ontploffen. Sub- en supranationale entiteiten zijn geen staten, maar lijken er wel verdraaid goed op. En gaan zich van langsom meer als staten gedragen.
Zoals staten geen eeuwig leven hebben, kun je van regio’s hetzelfde verwachten: wat vandaag als één regio gezien wordt, kan morgen in twee of meer breken.
Catalonië test de limieten van het Spaanse meerlagige bestuur. Als de poging van Catalaans minister-president Puigdemont tot eenzijdige onafhankelijkheid slaagt, zal die een domino in gang zetten: andere regio's zullen dezelfde droom zullen najagen. Meerlagig bestuur wordt weer een lappendeken van kleine staten, al dan niet in een breder samenwerkingsverband.
En hoe ver kan de opsplitsing in regio's gaan. Zoals staten geen eeuwig leven hebben, kun je van regio’s hetzelfde verwachten: wat vandaag als één regio gezien wordt, kan morgen in twee of meer breken. Als regiostaten aanspraak kunnen maken op grondgebied van een naburige staat, is het hek helemaal van de dam. De Balkan is een treffend voorbeeld.
Hoe eruit te geraken? Door de historisch gegroeide staten, met hun vaak arbitraire grenzen, als een gegeven te beschouwen waar je best niet te veel aan morrelt, én te aanvaarden dat elk streven naar meer regionale autonomie democratisch en binnen de contouren van een rechtsstaat verloopt. Conflicten tussen de lagen zullen er altijd zijn, en moeten gakanaliseerd worden in overleg. De VN is ooit opgericht om internationale conflicten tussen staten te behandelen. Misschien is het tijd om ook zo'n Europese structuur op te richten voor intra-nationale conflicten. De saga rond het Europees-Canadese Vrijhandelsverdrag CETA - met een hoofdrol voor Waals minister-president Paul Magnette - heeft al aangetoond hoe de meerlagigheid van België repercussies heeft voor heel de EU. En zo is wat in Catalonië gebeurt ook van belang voor de andere staten in het sterk geïntegreerde Europa.
De VN is ooit opgericht om internationale conflicten tussen staten te behandelen. Misschien is het tijd om ook zo'n Europese structuur op te richten voor intra-nationale conflicten.
Dergelijke structuur zou de EU toelaten om een bemiddelingsrol op zich te nemen, waardoor de regionalisering van Europa zich kan ontwikkelen, zonder het spook van virulent nationalisme te voeden. Het opschorten van de zitting van het Catalaanse Parlement, toont aan dat beide partijen koppig vasthouden aan hun gelijk, zonder aan de consequenties te denken, maar ook dat het Grondwettelijk Hof geen neutrale speler is. Precies daarom moet de EU een manier vinden om te bemiddelen. Want als Catalanen zich ooit onafhankelijk verklaren, moeten ze op zoek naar staten die die onafhankelijkheid erkennen. Spanje zal dat nooit doen en wellicht zal het druk op andere EU-landen uitoefenen om die lijn te volgen.
Dit is niet langer een intra-Spaanse kwestie, maar een Europees probleem.
Want als Catalanen zich ooit onafhankelijk verklaren, moeten ze op zoek naar staten die die onafhankelijkheid erkennen. Spanje zal dat nooit doen en wellicht zal het druk op andere EU-landen uitoefenen om die lijn te volgen.