Christophe Busch over ‘De duivel in ons’ en over Hannah Arendt onder ons

Zondag 10 december is het Human Rights Day. Voor historicus, criminoloog en VUB’er Christophe Busch aanleiding om stil te staan bij de vergeten gewapende conflicten in de wereld. Collectief geweld, zoals oorlog, genocide en terrorisme, houden hem al ruim dertig jaar in de ban. En daar kwam een boek van: ‘De duivel in elk van ons’.

In het boek gaat de voormalige directeur van het Holocaust en mensenrechtenmuseum Kazerne Dossin en huidige directeur van het Hannah Arendt Instituut in op de vraag hoe schijnbaar gewone mensen kunnen verworden tot daders van verschrikkelijke misdaden.

Wat was de aanleiding om tot dit boek te komen?

“Op 13-jarige leeftijd kreeg ik een boek van mijn grootmoeder: ‘De Verschrikkingen van het Nazi-systeem’. Een heel duaal boek, je ziet de pracht en de praal van het nationaalsocialisme met hun uniformen en massamanifestaties en tegelijk de mensonterende gruwel die het systeem voortbracht. Dat greep me enorm aan. Ik begreep niet hoe het mogelijk is dat in een samenleving attractiviteit en gruwel een en dezelfde realiteit zijn. Hoe gewone mensen als jij en ik, in staat zijn om bij te dragen tot het plegen van buitengewoon kwaad. Ik ben het oneens met Rutger Bregmans conclusies in zijn boek ‘De meeste mensen deugen’. Mensen hebben het potentieel in zich om zowel deugdzaam als kwaadaardig gedrag te vertonen.”

Zijn daders zich van hun kwaadwilligheid bewust?

“Het kwade wordt altijd als een potentialiteit van de overkant gezien, het kwaad is de ander. ‘Nazi’s kwamen uit Duitsland’, maar dan vergeten we ons eigen duistere verleden in de voormalige koloniën. Het kwaad is alomtegenwoordig, zoals ook het goede dat is. Hoewel we het zinloos of barbaars noemen, blijft collectief geweld menselijk gedrag. Het zijn mensen die het bedenken, organiseren en plegen. Gelukkig is de mens ook in staat tot positieve daden.”

Een daarvan is het opstellen van de Universele verklaring voor de Rechten van de Mens.

“Zeker, maar paradoxaal genoeg kun je de vraag stellen of deze verklaring, het internationaal strafrecht en het Europese project zo’n vaart zouden hebben gekend zonder de Tweede Wereldoorlog, zonder de Holocaust. Na 1945 ontstond er een geheel nieuwe rechtsorde in de westerse wereld. We hebben sindsdien systemen ontwikkeld om conflicten via democratische wegen op te lossen. Vandaag staan er veel van die zaken onder druk.”

Is het een westers concept?

“Qua oorsprong wel, maar het is breed gedragen en ondertussen aanvaard door alle landen van de Verenigde Naties. Vandaag is er rond de mensenrechten een spanningsboog. Ook Hannah Arendt had kritiek op de mensenrechten an sich. Omdat ze joods was, werd haar in 1935 door Duitsland het staatsburgerschap ontnomen. Ze had dan wel mensenrechten maar als vluchteling in Frankrijk was ze stateloos en had daardoor geen burgerrechten. Ze stelde zich de vraag hoe het dan zat met het recht om rechten te hebben en kwam tot de conclusie dat mensenrechten een wit blad is als er geen enkele staat voor je opkomt. Europa houdt vandaag het vaandel van de mensenrechten hoog maar wordt tegelijkertijd geconfronteerd met allerlei ongemakkelijke waarheden zoals de vluchtelingen- en klimaatcrisis en met moeilijke diplomatieke verhoudingen met landen die mensenrechten met de voeten treden.”

"Artsen maakten lijsten met levensnoodzakelijke middelen voor de overlevenden in het concentratiekamp. Een van hen bestelde lippenstift voor de vrouwelijke gevangen."

Kunnen mensenrechten juridisch afdwingbaar gemaakt worden?

“Dat pad is ingeslagen, gaande van het Neurenbergtribunaal tot het Internationaal Strafhof in Den Haag. Het ideeëngoed van de mensenrechten werd vertaald in internationaal (straf)recht en ook in burgerlijke en politieke verdragen. Maar het is natuurlijk niet omdat er een Verdrag van Genève is dat er geen oorlogsmisdaden gepleegd worden. Het zijn wel nobele pogingen om op globaal niveau afspraken te maken over wat de grens van dat geweld moet zijn, bijvoorbeeld als het gaat over burgers en krijgsgevangenen.”

De wereld lijkt in brand te staan, wie of wat hebben we nu nodig?

“Het is een illusie te denken dat er iemand opstaat met het grote en allesomvattende plan om alle problemen op te lossen. De vluchtelingen- of klimaatproblematiek kun je in je eentje niet aansturen, op lokaal niveau kun je wel kleine bijdragen aan het moreel juiste leveren. Een optelsom van al die kleine elementen zorgt voor een wereldgroot verschil. De helft van de joodse gemeenschap in België werd gedeporteerd via de Dossin-kazerne naar vernietigingskamp Auschwitz, slechts 5% daarvan kwam levend terug. De andere helft overleefde hier niet door een centraal reddingsplan maar door de optelsom van kleine beslissingen die talloze burgers maakten door net dat ene kind in hun gezin op te nemen. Daar ligt de oplossing.

"Mensen zijn zoekende en Arendt biedt op dat vlak optimisme. Want wij kunnen relaties opbouwen, verdoken werkelijkheden helder maken door wetenschappelijk onderzoek en gemeenschappelijke verantwoordelijkheden vormgeven."

Een ander verhaal dat me bijbleef, is dat van Bergen Belsen. Bij de bevrijding van het kamp wisten de geallieerde fronttroepen niet wat ze moesten doen bij de aanblik van de duizenden doden, stervenden en zieken. Na een paar dagen kwam er medische verzorging. Artsen maakten lijsten met levensnoodzakelijke middelen voor de overlevenden in het concentratiekamp. Een van hen bestelde lippenstift voor de vrouwelijke gevangen. Waarom mensen die totaal gedehumaniseerd werden zich mooier laten maken? ‘Als ik erin slaag dat ze zichzelf weer kunnen en durven presenteren aan de medemens, dan kan ik hun wil om te overleven vergroten’, luidde zijn antwoord. Dat idee uitvoeren, redde waarschijnlijk honderden mensen het leven. Ook dat goede omvat een oorlog. We worden nu verblind door de gruwel die we te zien krijgen en het gevoel van onmacht dat daarbij ontstaat. Wat we niet zien in dat donkere firmament zijn al de kleine lichtjes die hier en daar opflikkeren. Lichtjes die kleine oplossingen aanreiken en niet zo verlammend werken als de grote drama’s die op ons afkomen.”

Wat kunnen we vandaag leren van Hannah Arendt?

“Hannah Arendt wees op de noodzaak tot denken, oordelen en handelen. Volgens haar is nataliteit wat de mens kenmerkt: je wordt geboren maar daarna continu herboren. Dat impliceert ook het verkondigen van een mening, het nemen van een initiatief of het lezen van een boek en er iets mee doen in de samenleving. Bijvoorbeeld mensen mobiliseren, inspireren tot activisme, politieke verantwoordelijkheid en daadkracht tonen. Dat is waar het Hannah Arendt Instituut mee bezig is: het collectiviseren van impact. Arendt was altijd met de donkere bladzijde van het menselijk leven bezig. En na al die donkere bladzijden bestudeerd te hebben, kwam ze tot de conclusie dat er één ding is dat de wereld kan redden: politiek. Niet de partijpolitiek, maar het uiten van je mening in de publieke arena, luisteren naar andere meningen om je eigen denken aan te scherpen en vervolgens te handelen. Er is een reden waarom mensen in deze tijden teruggrijpen naar haar boeken. Mensen zijn zoekende en Arendt biedt op dat vlak optimisme. Want wij kunnen relaties opbouwen, verdoken werkelijkheden helder maken door wetenschappelijk onderzoek en gemeenschappelijke verantwoordelijkheden vormgeven. Zodat niemand uit de boot zal vallen.”

Aan wie ga je zondag specifiek denken?

“Vandaag zijn we uiteraard bezig met Gaza en ook Oekraïne is een knoert van een probleem, ik zou een tiental conflicten kunnen opnoemen die minstens even erg zijn maar die geen sikkepit media-aandacht krijgen. Het conflict in Soedan is een drama; we hoorden ervan door een collega die op het nippertje kon wegraken uit die hel. Mijn gedachten gaan naar die vergeten conflicten uit. Het wegkijken heeft in het verleden al tot meer dan genoeg grote conflicten geleid.”