Schoonheid, maar ook kracht en wijsheid
Officieel vaart de academische openingszitting dit jaar onder de vlag 'The beauty of science.' Maar het had evengoed de 'force' of de 'wisdom of science' kunnen zijn geweest. Want Pauwels had over alle drie kenmerken iets te zeggen. Meer nog: het is die drievuldigheid die wetenschap zo onmisbaar maakt. Een stelling die ze hard maakte aan de hand van - opnieuw - drie boeken die indruk op haar hadden gemaakt: een biografie van Leonardo da Vinci door Walter Isaacson, 'Factfulness' van de vorig jaar overleden Zweedse medicus en statisticus Hans Rosling, en 'Homo Deus' van de tegenwoordig zo populaire Israëlische historicus Yuval Noah Harari.
Iedere wetenschapper een beetje Da Vinci
Leonardo da Vinci had een driedubbele gave, zei ze: hij was voortdurend verwonderd, hij kon geconcentreerd observeren, en hij had een grenzeloze verbeelding. Eigenschappen die elke gedreven wetenschapper zou moeten vertonen, volgens haar. Het maakt van wetenschap een vrijplaats. Jammer genoeg ook een die onder druk staat, 'van populistische leiders die wetenschappelijke inzichten die hen niet goed uitkomen, als fake afdoen', van 'religieuze leiders die zeggen dat er geen nieuwe kennis nodig is', van economische machten en marktlogica die enkel willen dat 'onderzoek nodig is en winst oplevert.' Precies daarom zou elke wetenschapper een beetje een Leonardo moeten zijn, besloot Pauwels.
Possibilisme, zoals bedreven door VUB-wetenschappers
Met de vaststelling dat er gelukkig nog zulke wetenschappers zijn, schakelde Pauwels over naar wat ze de kracht van wetenschap noemde: de mogelijkheid om van de wereld effectief een betere plaats te maken voor iedereen. Hans Rosling verdienste was dat hij dat ook daadwerkelijk aantoonde, door verschillende datasets in overzichtelijke en zelfs mooie grafieken voor te stellen en voor iedereen duidelijk te maken dat de wetenschap wel degelijk uitzonderlijke verbeteringen bewerkstelligt: van 50% mensen die vijftig jaar geleden in extreme armoede leven naar 9% nu, bijvoorbeeld. Een aanhanger van 'possibilisme', zo kenschetste de rector Rosling: de overtuiging dat we de wereld door kennis en wetenschap beter kunnen maken. En van dat possibilisme lopen ook aan de VUB heel wat aanhangers rond, merkte Pauwels op: mensen als Kris Thielemans, Bart Neyns en Damya Laoui met hun onderzoek naar kanker en immunotherapie, of het team van Bram Vanderborght met hun onderzoek naar cyberlegs.
Excellent, relevant én wijs onderzoek en onderwijs
Wetenschap kan schoon zijn, wetenschap heeft de kracht om de wereld te veranderen. Maar daarin schuilt ook een gevaar: het gevaar dat we onszelf voorbijlopen, of de veranderingen die we in gang hebben gezet niet langer onder controle hebben. Nu al maken we systemen die ons beter kennen dan we dat zelf doen, die beter kunnen schalen, beter kunnen denken. We zijn 'homo deus' geworden, zei Caroline Pauwels met een verwijzing naar het derde boek dat haar speech heeft geïnspireerd, maar we moeten ook de wijsheid hebben om met de goddelijke geven die we onszelf hebben gegeven om te gaan. En die wijsheid zit ook in de wetenschap, die ons vertelt niets voetstoots aan te nemen en die ons bij de les houdt door ons eraan te herinneren dat we in de eerste plaats wetenschap (dienen te) bedrijven om de samenleving en de wereld een beetje beter te maken. Het is diezelfde wetenschap die ons moet behoeden voor 'de verleiding van grote geldstromen in deze tijden van output- en performantie-indicatoren', aldus nog Pauwels, en die ons kwetsbaar maakt voor bijvoorbeeld 'rooftijdschriften die tegen betaling neppublicaties aanbieden.' Juist in die opdracht ligt de waarde van een universiteit als de VUB: zorgen voor een onderwijs en onderzoek dat excellent in de diepte en relevant in de breedte moet zijn. 'Fundamenteel, strategisch, toegepast en translatie-onderzoek, ze zijn onlosmakelijk verbonden' vatte ze samen.
Hoop. Als er één woord is dat de speech van de rector aan het begin van het nieuwe academische jaar samenvat, dan dit. Hoop voor de wetenschap, haar schoonheid, haar kracht en haar wijsheid. Maar ook: hoop voor onze wereld, waarmee we het moeten doen en die we moeten liefhebben. We moeten 'Amor Mundi' betonen, waarmee Pauwels haar favoriete filosofe Hannah Arendt aanhaalde. Amor Mundi en de wetenschap. Het is het enige wat we hebben om de duisternis af te wenden. Waarmee de rector met haar laatste paar woorden een mooie cirkel rondmaakte naar het motto van haar universiteit: scientia vincere tenebras.