Daar is de religie weer

Gebedsruimtes in universitaire ziekenhuizen, een ultrakatholieke privéschool in Overijse, discussies over een stille ruimte aan de VUB en weekendkranten die hun best doen om lezers een inkijk te geven in de islam. We hebben op z’n minst het gevoel dat religie aan een revival bezig is. “Maar dat is een lokaal gegeven”, zegt religiewetenschapper professor Werner de Saeger. “Globaal en geopolitiek is het religieuze fenomeen altijd op de voorgrond gebleven. De secularisering en verdwijning sinds de jaren ’60 waren typisch westers. En nu zien we hier de instroom van een zeer viriele religie en cultuur die wel weer de plaats op het publieke forum innemen. Dat kennen wij niet meer.”
 
De VUB weet dat. Ondervindt dat dagelijks, geruggensteund door enerzijds studentes in hijab en aan de andere kant geruchten over Syriëstrijders in de bibliotheek. En daarmee gooien we ineens alles op één hoopje. Islam met een terroristische beweging als IS. Het anonieme verhaal over de bibliotheek is overigens nooit bevestigd. Maar die constante aanwezigheid van religie is wel iets waar vrijzinnigen mee worstelen.
 
Dat ziet ook professor Gily Coene die eind 2015 het boek “Vrij(heid) van Religie” uitbracht, een bundeling teksten die de breuklijn onder vrijzinnige denkers aanhaalt. “Vrijzinnigheid is bij ons ontstaan als tegenbeweging tegen het dominante katholicisme. Dat had een antiklerikale houding tot gevolg, en ook een kritische houding tegenover starre geloofsregels en geloofsaanspraken."
 
"Maar vandaag zitten we in een andere context en gaat het voornamelijk over de islam en hoe die een plaats krijgt in onze samenleving. Je ziet dan bijvoorbeeld conflicten ontstaan over de hoofddoek in openbare scholen of diensten. In feite is vrijzinnigheid een erg breed begrip. Zo heb je de strikte neutralisten die enkel bouwen op wetenschap en bijvoorbeeld vinden dat er in overheidsinstellingen geen religieuze symbolen mogen zijn. Anderen kiezen een pluralistisch uitgangspunt en willen dat de verschillende levenshoudingen op een gelijkwaardige manier beleefd kunnen worden.”
 
 

“Ondertussen praten we niet meer over hoofddoeken, maar vloeit er bloed in de straten van Europa.”

“Dogmatische religie, dat is zoals racisme, daar kun je niet mee vooruit.”

Je kunt ook perfect een vrijzinnige moslim zijn.

Vrij onderzoek en religie
Julie Umbrain, voorzitter van de Studiekring Vrij Onderzoek (VO), onderschrijft dat: “Op het eerste gezicht zijn de VUB en religie onverenigbaar. Omdat Poincaré al in zijn slagzinnen schrijft dat het denken niet aan een dogma – godsdienst dus – onderworpen mag zijn. Maar ik begrijp niet in welke mate ik ervan uit mag gaan dat iemand die religieus is niet aan vrij denken kan doen. Vrij denken doen we omdat we op zoek zijn naar een antwoord. Door middel van debat, door gedachten te delen, door jezelf in vraag te stellen.
 
Bij vrij onderzoek hoort het proces waarin je tijdens een vraagstelling zelf bepaalt wanneer een antwoord voor jou volstaat. Ik ga ervan uit dat de basis waarop wij argumenten bouwen wetenschappelijk is. Maar misschien kan die basis in een ander kader ook religie zijn? Zolang religie maar niet als excuus wordt gebruikt. Zolang wij zo ver mogelijk kunnen gaan in ons debat. Dogmatische religie, dat is zoals racisme, daar kun je niet mee vooruit. Na een tijdje loopt de weg dood.”
 
Struikelblokken
Mohammed Ben Siamar ziet het toch net iets anders: “Tot nu toe zijn religie en vrij onderzoek, of religie en wetenschap, nooit goed samengegaan. Eerst had je de greep van de godsdienst op het onderzoek en dat was niet goed. In de tweede helft van de vorige eeuw groeiden de twee steeds meer uit elkaar, maar ook dat bleek geen oplossing. Anders zouden we hier vandaag dit interview niet doen. Godsdienst en cultuur moeten terug naar elkaar groeien, maar niet ten nadele van het ene of het andere. Ze mogen op gelijke hoogte komen. Bijvoorbeeld: atheïsten geloven niet in creationisme, maar het zou goed zijn als ze mensen met creationistische ideeën respecteren en met hen in dialoog gaan.”
Voor Werner de Saeger is dit niet verenigbaar: “Via een kritische en wetenschappelijke benadering moeten we tegen een pseudowetenschap zoals het creationisme ingaan.”
 
 

 
“Wij willen duidelijk maken wat de V in VUB betekent”, besluit Julie Umbrain.
"Dans alsof niemand kijkt, breng je presentatie aan een publieke spreekstoel, draag een religieus gedicht voor en stel maar de meest domme vragen. Je bent student. Je bent vrij. Alles mag. Want wie zijn wij om iets op te leggen? Dat is betweterig en brengt niemand iets bij.”

Zelfgemaakt
Het gaat ook verder dan de publieke aanwezigheid van de islam. "Religie en de beleving ervan zijn veranderd”, ziet filosofe Tinneke Beeckman. “Het komt vanuit een individuele behoefte. Je bent niet langer gelovig omdat je, zoals honderd jaar geleden, in een land leeft met een sterke katholieke structuur. Omdat je ouders het waren, je grootouders… Vroeger maakte je deel uit van die traditie en je werd er ook door bepaald. Je kon jezelf niet maken. Dat is vandaag anders. ”De rol van het individu veranderde, de wereld werd bereikbaarder en mensen selecteren, dat ziet ook Tinneke Beeckman.
 
Vrijheid voor spiritualiteit
Het is een beweging die het tij van de afgelopen halve eeuw keert. We zullen dan toch niet allemaal atheïsten worden. “Het ging die kant uit zolang mensen zich ergens tegen afzetten. Tegen de scholen bijvoorbeeld of tegen ervaringen uit hun jeugd. Soms lees ik dat burgers in het Midden-Oosten en de Arabische wereld vandaag op een gelijkaardige manier reageren: ze willen weg van dogma en geweld, weg van religie.
 
En er zou daarom ook een soort repressie van machthebbers zijn om juist striktere religieuze regels op te leggen. Bij ons is die negatievere context stilaan verdwenen en krijgen mensen juist meer vrijheid om spiritualiteit op een andere manier in te vullen. Het hoort bij hun zoektocht naar een levensstijl”, stelt Tinneke Beeckman.

Vind je dat religie openlijk beleden mag worden aan de VUB?

DOE MEE AAN ONZE POLL !

Identiteitscrisis
Daarnaast is er die andere, minder positieve beweging waar we moeilijk omheen kunnen. Die van het radicalisme. Van het moslimextremisme. Mohammed Ben Siamar kent die beweging: “Er zitten inderdaad jonge mensen in een identiteitscrisis. Vaak kinderen van minder religieuze ouders die de godsdienst pas na hun zestiende ontdekken. Via het internet. Onderschat daarbij Saoedi-Arabië niet, het verwende adoptiekind van Amerika. In dat land heb je het wahabisme, een tak van de islam die een zeer strenge koers vaart. Zij hebben geld en wie geld heeft, heeft macht. Hun invloed is voelbaar tot in Brussel.”
 
Slavernij
Tinneke Beeckman weet niet of het over kinderen van minder religieuze ouders gaat, maar ze gelooft wel dat het om jongeren gaat die zich verloren voelen: “Ik denk dat het radicalisme hen uitzicht geeft op een soort heldhaftigheid. Ze kunnen iemand worden die invloed heeft, die bewonderd wordt. En daar geven ze zelfs hun leven voor. Dat lijkt vreemd en zoals Spinoza ook zei over fanatisme: zolang mensen vrij willen zijn, kunnen wij hun gedrag begrijpen en is er een soort hoop over de samenleving.
 
Maar dan komt dat vreemde fenomeen waarbij mensen hun leven geven voor wat anderen alleen als een vorm van slavernij kunnen zien. Denk maar aan Mohammed Merah die in 2012 joodse kinderen neerschoot en een van de voorbeelden schijnt te zijn voor de jihadisten die de aanslag op Charlie Hebdo pleegden. Hij zei: ik hou van de dood zoals jullie van het leven houden. Dat is voor ons totaal onbegrijpelijk. Wij doen zoveel om niet dood te gaan.”

“Ik raadde mijn VUB-studenten altijd aan een Bijbel te kopen en daarin te lezen.”

Hoofddoekendebat
Het is niet dat we het niet hadden kunnen voorspellen. Of dat niemand het voorspeld heeft… Professor de Saeger organiseerde in 2007 aan de VUB een debat over de multireligieuze samenleving. De insteek: hoofddoeken. De signalen waren hem en andere specialisten toen al duidelijk. “Ten eerste een zeer grote demografische groei die voor malcontente mensen zorgt. Dat zag ik ook in Jeruzalem, want daar gebeurt het ook. Bij een klein deel jonge mannen tussen 15 en 30 jaar in de joodse chassidische gemeenschap herken je eenzelfde reflex, die zich weliswaar onder andere vormen uit. Of in de VS waar extremistische christenen aanslagen tegen abortusklinieken plegen. Hier in Europa zitten we in een context van islamitisch extremisme."
 
"En het gaat snel. Ontzettend snel. En het punt is: ondertussen praten we niet meer over hoofddoeken, maar vloeit er bloed in de straten van Europa.”

“Godsdienst en cultuur moeten terug naar elkaar groeien, maar niet ten nadele van het ene of het andere.”

De VUB en religie
Religie aan de VUB. Klinkt provocerend. En toch steigerde haast niemand meer toen Mohammed Ben Siamar in 2007 het keuzevak islam kwam geven. Hij vindt dat zelf ook niet gek: “Het heeft niets met praktiseren te maken, wel met nadenken over religies. Tijdens de lessen “Inleiding tot de islam” hadden we het over het onstaan, over de regio, over socio-economisch-politiek-religieuze situaties in het Midden-Oosten…”
 
Tinneke Beeckman heeft het over hoe je uit traditie kunt leren: “Ik raadde mijn VUB-studenten altijd aan een Bijbel te kopen. In die teksten zit een visie op omgaan met emoties, met de dood, met angsten… Al zou ik nog liever hebben dat je vanaf je zes tot achttien jaar een cursus filosofie krijgt naast de lessen godsdienst. Dan leer je al van jongs af kijken en vergelijken: Wat is er ooit al gezegd over wat het betekent om man te zijn? Om vrouw te zijn? Wat zijn de gevolgen van de verschillende antwoorden die je vindt? Als je daarbij ook leert dat je je niet moet identificeren met een idee, maar kunt nadenken en het recht hebt om te twijfelen, dan ben je op weg naar een democratische samenleving.”
 
De Koran dus. Aan de VUB. De Bijbel ook. En ook een heel aandeel gesluierde studentes. Gily Coene kadert: “Er zijn vrijzinnigen die niets van religie moeten hebben. Voor hen is wetenschap de bron van alle kennis. Anderen nemen die wetenschappelijke benadering als uitgangspunt, maar merken dat er daarnaast vragen zijn die onbeantwoord blijven. Daar kan religie een rol in spelen. In Vlaanderen is vrijzinnigheid sterk gekoppeld aan niet-godsdienstig, niet-confessioneel. Maar bijvoorbeeld in Nederland heb je vrijzinnige protestanten die zeer liberaal omgaan met hun religie. In die zin kun je ook perfect een vrijzinnige moslim zijn. Met hoofddoek. Je benadert geloof dan niet als iets dat gegeven is en waaraan je je moet onderwerpen, maar als iets waar je als mens zin aan geeft. En je mag dat ook in vraag stellen.
 
Uiteindelijk is religie altijd mensenwerk. Mensen die zich onderwerpen, doen dat zelf. Er is in de religie niets dat hen daartoe dwingt. Op die manier kun je vanuit een vrijzinnig perspectief de extremistische bewegingen deconstrueren. Mensen zijn zelf verantwoordelijk en daar kun je hen ook op aanspreken.”