VUB reikt eredoctoraat uit aan J.M. Coetzee

Mike Lynch behaalde in 2024 zijn master Linguistics and Literary Studies aan de VUB. 

“Coetzee was geen onderzoeksmaterie voor mij, maar ik heb hem voornamelijk vanuit het perspectief van de lezer bestudeerd. Ik kwam voor het eerst met zijn werk in aanraking toen ik in Londen woonde, in de tijd dat Nelson Mandela vrijkwam. Ik wilde meer te weten komen over literatuur onder de apartheid en begon Zuid-Afrikaanse schrijvers als Gordimer, Brink en Coetzee te lezen. Van hem las ik onder andere Waiting for the Barbarians en Life & Times of Michael K en ik was meteen diep geraakt. Vooral door de manier hoe hij zijn onderwerpen benadert. Ik had eerlijk gezegd iemand verwacht die duidelijke en harde politieke standpunten innam. Maar hij laat in zijn werk nooit weten wat hij denkt, je blijft als lezer dus een beetje verwonderd achter. Het interessante is dat hij op die manier de verantwoordelijkheid geeft aan de lezer om zelf een mening te vormen. Zo had hij het nooit over het apartheidsregime zoals het was: een brutaal onderdrukkend systeem. Hij had het eerder over obscure regimes die hun macht misbruiken. Op die manier kan je zijn thema’s ook relateren aan andere conflicten en situaties in de wereld.”

“Ik ben een enorme fan van Dostojewski en toen ik The Master of St. Petersburg van Coetzee las, merkte ik dat hij dat ook is. Coetzee is een groot literair schrijver: je voelt zijn bewondering voor zijn voorgangers en vaak maakt hij een soort adaptie van hun werk binnen zijn eigen werk. Ik kwam door dat boek overigens ook te weten dat Dostojewski Devils had geschreven, iets wat ik daarvoor niet eens wist.”

“En dan kwam ik nog op een andere, indirecte manier met zijn werk in aanraking. Ik maakte mijn masterthesis over W.G. Sebald en kwam erachter dat er veel paralellen tussen hem en Coetzee zijn. Ze kozen beiden voor een zelfgekozen ballingschap. Sebald ontvluchtte Duitsland om zich in Engeland te vestigen. Coetzee ging ook naar het VK, vervolgens naar de VS en weer terug naar Zuid-Afrika voordat hij definitief naar Australië vertrok. Ze zijn ook beiden getekend door de politieke regimes waar ze mee opgroeiden. Ik heb de indruk dat het op Coetzee als kind een enorme indruk nagelaten heeft. Ook Sebald benadert zijn onderwerpen op een indirecte manier. Ze maken geen van beide concessies naar de lezer en maken het al helemaal niet comfortabel voor hen.” 

Literatuurwetenschapper Dr. Deniz Gundogan Ibrisim bestudeerde onder meer Coetzee voor haar PhD-thesis. Ze legt de laatste hand aan haar boek dat gebaseerd is op die thesis, Toward a Slow Trauma and Environment in Anglophone World Literature. Deniz is assistent-professor aan de Kadir Has Universiteit Istanbul en zal dit semester postdoctoraal onderzoeker zijn bij het Centre for Literary and Intermedial Crossings van de VUB. “Ik ben gespecialiseerd in cultureel trauma- en geheugenstudies, gender- en seksualiteitsstudies, postkoloniale theorie, 20e- en 21e-eeuwse Engelstalige en Turkse literatuur, en milieuwetenschappen. Ik werkte onder meer aan een project rond artistieke en literaire representaties van klimaattrauma en klimaatrouw in het hedendaagse Turkije.” Deniz onderzoekt hoe de wereldwijde literatuur trauma, geheugen en kwesties van raciale, sociale en ecologische rechtvaardigheid binnen interculturele interacties in het Globale Zuiden aanpakt. En dan kom je automatisch het werk van Coetzee tegen. “Ik bestudeerde zijn werk vanuit het perspectief van traumastudies. Met name de impact van trauma’s op de mens, maar ook op landschappen en het milieu. De monografie die ik binnenkort publiceer gaat niet enkel over Coetzee maar ook over andere Zuid-Afrikaanse schrijvers. Het onderwerp boeit me al sinds mijn MA-studie en mijn doctoraat aan Washington University, ik begon daar literatuurstudies naar holocaust en trauma. Ik kom uit Turkije en dat land kent een lange geschiedenis van militair geweld; ik raakte geïnteresseerd in hoe dat geweld in fictie en in literatuur naar voren kwam.” 

Op maandagochtend 13 oktober bespreekt professor Elisabeth Bekers Coetzee's Foe met de studenten van haar MA-cursus Postcolonial and Postmigration Literature. Een van haar oud- studenten, Amalia de Roover, volgde de cursus twee jaar geleden. “Ik was aangenaam verrast hoe ik de thema’s uit Foe inhoudelijk kon koppelen aan mijn thesis voor mijn master gender en diversiteit. Die ging over ontwikkelingssamenwerking waarvoor ik indertijd het thema white saviourism koos, een thema dat in Coetzee’s boek sterk aanwezig is.” 

Professor Elisabeth Bekers: “Foe is een herschrijving van Robinson Crusoe. Ik vind het een heel dankbaar werk voor mijn lessen. Het boek kreeg ook wel kritiek, bijvoorbeeld van de Keniaanse auteur en literatuurcriticus Ngugi wa Thiong’o. Die vond dat zelfs in boeken die sceptisch staan tegenover het kolonialisme de gekoloniseerde personages steeds minder prominent aanwezig zijn. Om zijn stelling te bewijzen, haalde hij vier bekende werken aan. 

In Shakespeare’s Tempest wordt de Italiaanse graaf Prospero verbannen naar een eiland waar hij door de oorspronkelijke bewoner Caliban verbaal van repliek gediend wordt. Zo’n 100 jaar later onderwerpt Friday in Daniel Defoe’s Robinson Crusoe zich vrijwillig aan Crusoe omdat die hem gered zou hebben. Hier zie je volgens Ngugi al een eenrichtingsverkeer waarbij de blanke de zwarte vertelt wat te doen en te denken. En dan nog eens 200 jaar later, in Conrads Heart of Darkness weerklinkt de stem van de Afrikaan enkel nog als achtergrondlawaai of in kromme zinnen als ‘Mr Kurz, he dead’. Het contrast met de vloekende en verbaal sterke Caliban is enorm. En in 1986 schreef Coetzee Foe waarin het personage Vrijdag zelfs geen tong meer heeft. Coetzee mag zich dan wel bewustzijn van de koloniale problematiek, luidde de kritiek, maar Ngugi had Afrikaanse personages verwacht die spreken en in opstand komen. Dat is natuurlijk de literaire vrijheid van de schrijver, het is en blijft een heel sterke aanklacht tegen het kolonialisme. Dat is het fijne aan literatuur. Coetzee laat nog altijd meer nuances zien dan welk politiek of journalistiek discours ook. Ik zeg in die optiek tegen mijn studenten dat er niet 50 shades of grey zijn maar thousands.”

“Ik ben enorm trots dat Coetzee op 13 oktober een eredoctoraat van onze universiteit zal ontvangen Hij is een literator om u tegen te zeggen, heeft tweemaal de Booker Prize gewonnen en de Nobelprijs. Wat mij in zijn werk heel erg aanspreekt is het herschrijven van de literaire canon. Hij durft ook heel breed te gaan, bijvoorbeeld hoe hij #metoo aankaart in Disgrace, nog voordat die beweging ontstond. Hij is ook bekend vanwege zijn bekommernissen om het milieu en de rechten van dieren. Het verbaast me eigenlijk dat zo een sociaal geëngageerd schrijver zichzelf zo wegcijfert in het openbaar debat. Reden te meer om uit te kijken naar zijn komst.”

Eva Ulrike Priker is onderzoeksprofessor English and Comparative Literature aan de VUB. Ulrike is een van de drijvende krachten achter Ties that bind us van de VUB, dat ruimte wil bieden aan nuance en complexiteit in een gepolariseerde wereld. "Op het eerste gezicht lijkt het alsof er sprake is van polarisatie, maar de wereld is niet verdeeld in twee kampen. In het dagelijks leven gaan mensen gewoon met elkaar om, over de scheidslijn heen die door de media, sociale media en politici wordt gepropageerd, en we mogen dat vermogen van mensen om met elkaar om te gaan niet ontkennen. Literatuur kan de wereld van anderen verhelderen, en Coetzee is een meester in nuance." 

“Het betekent voor mij heel veel dat hij een eredoctoraat krijgt. Literatuur wordt steeds minder belangrijk op scholen en de leescultuur is veranderd. Mensen blijven lezen, maar van literatuur wordt soms verwacht dat ze veilige ruimtes en comfortzones creëert. En dat zijn precies de dingen die Coetzee je als lezer niet biedt. Hij is een schrijver die uitdaagt om na te denken, hij haalt je uit je comfortzone. Hij brengt ons met zijn boeken in de geesten van mensen die niet bepaald aangenaam zijn, mensen met een problematisch verleden of verlangen. Neem nu zijn boek Slow Man uit 2003, waarin een 60-jarige man zijn been verliest bij een ongeluk. Vanaf de ene op de andere dag wordt die man afhankelijk van zorg. Het zijn de kleine details uit het ogenschijnlijk gewone leven van die man die Coetzee tot een groot drama verheft. In zijn Jezus-trilogie gaat het over wat het betekent voor mensen om alles achter zich te laten en een nieuw leven, met een nieuwe taal, te beginnen. hij behandelt grote levensvragen uit het dagelijkse leven.”

“Hij is een schrijver wiens wijsheid en compromisloze toewijding aan het vak ik bewonder, en zijn werk komt terug in mijn onderzoek en onderwijs. Hij is een veelbekroonde schrijver die ook de ‘taak van de schrijver’ als thema heeft, het meest bekend in de terugkerende figuur van Elizabeth Costello. Veel van zijn werk is bewerkt voor film, theater of opera. De komende samenwerking met de Belgische componist Nicholas Lens voor De Munt vormt daarop geen uitzondering. Bij de meeste van die producties speelde Coetzee een belangrijke rol bij de totstandkoming. Hij is namelijk enorm geïnteresseerd in de manier waarop zijn werk voortreist via andere media. Tegelijk is hij zelf een groot lezer: hij heeft essays geschreven over schrijvers die hij bewondert. Zijn eigen werk staat vol referenties naar schrijvers als Dostojewski, Beckett, Kafka en von Kleist.”

"Hij is geen schrijver die zich beperkt tot wat hij kent. Hij verbreedt zijn horizon door contact te leggen met mensen met allerlei verschillende achtergronden. Wat voor mij als onderzoeker van transculturele fenomenen en vertalingen vooral belangrijk is, is dat hij taalkundige grenzen en hiërarchieën aan de kaak stelt, maar ook grenzen in bredere zin onderzoekt. Dat sluit goed aan bij mijn onderzoek naar de grensgebieden van literatuur en vertalen. Vertalen is de perfecte leerschool voor nuance, een beweging in een zone, een oefening in het omgaan met imperfectie. In de praktijk moet je bij het vertalen voortdurend moeilijke beslissingen nemen. Er is nooit één enkele aanpak of theorie. Op metaforisch niveau betekent vertalen dat je de gedachtewereld van iemand anders binnentreedt. Vertalen is sterk aanwezig in het leven van Coetzee: hij komt uit een meertalige samenleving. Zuid-Afrika heeft elf officiële talen en Coetzee groeide op in een tweetalige context: Afrikaans, zijn moedertaal, en Engels, de taal van het onderwijs. Vertaalproblemen zijn ook een terugkerend onderwerp in zijn literaire werken. En het is een onderwerp dat hij de moeite waard vindt om te onderzoeken: het boek Speaking in Tongues, dat zijn uitwisseling met de Argentijnse vertaalster Mariana Dimopulos documenteert, biedt een complexe filosofie over vertalen. Hij staat bekend om zijn interacties met zijn vertalers en hij begrijpt de problemen waarmee zij te maken hebben."

Professor internationale politiek en Midden-Oosten aan de VUB Koert Debeuf heeft sinds kort de leiding over het vernieuwde PACT (Caroline Pauwels Academy of Critical Thinking). “Ik heb ervoor geijverd dat het event rond Coetzee mede een activiteit van PACT zou worden, ook al is het samen georganiseerd met Passa Porta, De Munt, uitgeverij Cossee en de VUB. Het past heel goed in de filosofie van PACT omdat Coetzee’s literatuur tot kritisch denken aanzet. Ik weet op dit moment niet of hij over zijn werk wil spreken, want hij staat erom bekend om dat zelden te doen. Hij zal op het podium zitten met de Belgische operacomponist Nicholas Lens, die toevallig een goede vriend van me is. Via Nicholas ken ik de achterkant van de persoon Coetzee iets beter. Hij schrijft libretto’s voor hem, Nicholas zijn opera’s zijn vreemd genoeg weinig bekend in België, wel in het buitenland. In die zin is het alleen al de moeite waard om dit aspect van Coetzee onder de aandacht te brengen. Ze zullen samen onder andere spreken over de opera waar ze samen aan werken en het publiek krijgt daar ook stukken uit te horen. Het wordt een compact programma van anderhalf uur, er zal intellectueel gesproken veel eten en drinken zijn.”

“Een van mijn favoriete boeken is Waiting for The Barbarians. Het thema is de schrik voor het onbekende. Een weergaloos verhaal over een militaire buitenpost en een wilde stam die niemand ooit te zien krijgt en waarvan men plots denkt dat die zal gaan aanvallen. Er wordt een heel leger naar de buitenpost gestuurd en het dorpje wordt één groot wapendepot en de mensenrechten worden er met de voeten geschonden. Men gaat ten aanval om uiteindelijk nooit een barbaar te zien, maar wel door de droogte en de hitte om te komen. De slag is verloren van een ingebeelde vijand. Dat soort vijandsbeeld zie je vaak terug bij de mensheid. Voor het Westen was eerst nazi-Duitsland terecht de grote vijand, maar later werd dat vijandsbeeld vervangen door het communisme en daarna het islamisme. Je kunt je afvragen hoeveel van onze vijandbeelden ingebeeld zijn. Coetzee legt in zijn werk vaak op een creatieve manier een probleem voor, waarna je als lezer zelf de oplossing moet zoeken. Zijn werk is ook zeer bestand tegen de tijd. Zijn boodschap is altijd wel duidelijk, het speelt zich zelden af op een concrete plaats of tijdstip in de geschiedenis. Waiting for the Barbarians is nog altijd even actueel als toen het geschreven werd.”