Op 8 mei is het V-day, en dit jaar ook de 80ste verjaardag van het einde van de Tweede Wereldoorlog. VUB brengt die dag een eerbetoon aan het verzet, en zal 19 nieuwe verzetshelden toevoegen aan het Verzetspad. Reine Borms is één van hen. Over haar belang als verzetsstrijder, haar rol als moeder, maar ook haar levenspad en -keuzes spraken we met haar dochter, Anne Duchaine. “Ik had geen doorsnee moeder. Geen idee wanneer het begon te dagen dat ze heel bijzondere dingen had gedaan én dat haar iets heel ergs was overkomen.”
Herdenk op 8 mei samen met VUB Belgische verzetshelden
Hoe bijzonder is die 8ste mei voor u?
Anne Duchaine: “Het is voor mij een heel belangrijke dag. Helaas is hij een beetje onder het tapijt geveegd, het is alleszins geen ‘feest’dag. Mijn familie – mijn mama, mijn papa, maar ook mijn tante Christine Duchaine – waren bij het verzet. Voor hen betekende die dag het einde van een zware calvarietocht.”
Die dag wordt uw moeder als verzetsheld toegevoegd aan het Verzetspad, u neemt in haar naam het woord.
“Ook dat is natuurlijk heel bijzonder. Mijn ouders en tante zijn ondertussen overleden, wat rest zijn foto’s en getuigenissen. Dat mijn moeder nu wordt toegevoegd aan het Verzetspad, is een grote eer. Ik denk dat al wie er een plaats krijgt, dat ook ruimschoots heeft verdiend én het ook verdient om niet vergeten te worden. Want eerlijk, ik schrik ervan hoe snel de Tweede Wereldoorlog voor heel wat mensen in het vergeetboek terecht is gekomen. Nochtans is er destijds een zware prijs betaald in de strijd tegen het nazisme en hun extreemrechtse ideologieën, die we vandaag meer en meer weer zien opduiken. Daarom is het heel belangrijk om opmerkzaam te blijven, opdat we niet in dezelfde val trappen als in de jaren 30. “
"Mijn moeder overleefde verschillende concentratiekampen en ook de dodenmars naar Sachsenhausen”
Beangstigt u dat?
“Ja. Alleen herhaalt de geschiedenis zich zelden als een soort duplicaat. Extreemrechts komt vandaag veel ‘beschaafder’ over dan het nazisme van de jaren 30. Ze dragen een das, ze letten op wat ze zeggen, ze manipuleren, maar wat daarachter zit is een toenemende provocatie die steeds meer sociale conflicten zal uitlokken. Ze zullen steeds meer de woede van de burgers voeden, ze tegen elkaar opzetten: mensen met een migratie-achtergrond tegen ‘echte Belgen’, Vlamingen tegen Walen,... De oplossing ligt alleszins niet bij extreemrechts, de oplossing ligt bij solidariteitsmaatregelen. Vandaag heeft Trump het over de deportatie van vreemdelingen: we moeten ons bewust zijn van dat woordgebruik en er aandacht aan besteden. Olivier Mannoni, de vertaler van ‘Mein Kampf’ in het Frans, zei ooit: woorden zijn de voorbode van de dood. Als er over deportatie gepraat wordt, als kinderen van hun ouders worden gescheiden, als mensen beschouwd worden als minderwaardig en niet de bescherming krijgen die ze verdienen, dan kom je al heel dicht bij het scenario onder het nazisme.”
Dochter Anne Duchaine met moeder Reine Borms
Hoe leefde het verhaal van uw moeder in het gezin en de grotere familie: werd er veel over gepraat?
"Mijn moeder overleefde de concentratiekampen van Ravensbrück en Berlijn, en ook de dodenmars naar Sachsenhausen. Ze keerde terug als een heel, heel zieke vrouw, zowel fysiek als mentaal. Als kind ben ik vaak met haar meegegaan naar de dokter, er kwam een kiné aan huis, soms was mijn moeder ook slechtgezind omwille van de pijn. Ik wist al snel dat ik geen doorsnee moeder had. Geen idee wanneer het me is beginnen dagen dat ze heel bijzondere dingen had gedaan én dat haar iets heel ergs was overkomen. Allicht was ik heel jong, een kind vangt meer op dan een ouder beseft. Pas veel later besefte ik ook wat de implicaties waren. Mijn moeder had zelf niet echt de behoefte om er veel over te praten, en ik evenmin om er veel vragen over te stellen. Misschien omdat ik stiekem hoopte op een meer onbekommerde jeugd.”
Welke impact had het op u, als kind en nu als vrouw?
"We zijn sowieso twee verschillende persoonlijkheden, mijn moeder en ik. Het gezin waarin ze opgroeide, belandde in armoede na de beurscrash van 1929. Mijn moeder kreeg een beurs om te studeren en was extreem intelligent. Ze was perfectionistisch, zowel in haar studies, als in haar strijd tegen sociaal onrecht. Ikzelf groeide op met een vader als arts, in een cultureel bevoorrecht gezin wat mijn moeder niet heeft gekend. Maar ik heb natuurlijk kenmerken van haar geërfd, zoals ‘je niet laten doen’, het dominante discours niet zomaar aannemen, je vrijheid van denken niet laten aantasten.”
“Mijn moeder zou bang geweest zijn voor alle maatregelen die de sociale verworvenheden nu onder druk zetten”
Wat voor een vrouw was uw moeder?
"Haar vader is uit Sint-Niklaas naar Brussel gevlucht om niet geassocieerd te worden met August Borms, mijn achternonkel en collaborateur tijdens de twee oorlogen. Op de beurs is mijn grootvader al zijn geld kwijtgeraakt. Vanaf haar veertiende gaf mijn moeder al privélessen om haar ouders financieel te helpen. Zoals ik al zei, was ze heel intelligent. Maar daarnaast kon ze ook extreem hard zijn, wat haar ongetwijfeld heeft geholpen tijdens het verzet, maar wat voor mij, als haar dochter, soms minder evident was. Ze was alvast geen knuffelmoeder. Wat niet wegneemt dat ik heel veel respect heb voor mijn moeder, voor haar doorzettingsvermogen, haar kracht, en ook de helderheid waarmee ze tot het einde van haar dagen de wereld kon analyseren.”
Hoe leefde de familie met zo’n beladen familiegeschiedenis: het schisma tussen verzet (Reine Borms) en collaboratie (August Borms)? Heeft dit diepe wonden geslagen en zijn die intussen geheeld?
"Ik ben Franstalig en Brusselse. Was mijn moeder destijds niet verhuisd uit Sint-Niklaas, dan woonde ik daar misschien nog en was ik een Vlaamse. Ik ben op dat vlak de verpersoonlijking van het familieschisma. August Borms werd in 1946 geëxecuteerd. Eigenlijk was het mijn grootvader die het meest geleden heeft onder de naam ‘Borms’. Pas toen ik in Brussel ging studeren en het over de naam van mijn moeder ‘Borms’ had, zorgde die wel voor wat commotie en ben ik er dan pas vragen over beginnen stellen aan mijn moeder. Zij is wel zo intelligent geweest om me niet te belasten met de haat voor die man. Ik vind het alleszins heel moedig van de VUB dat ze mijn moeder hebben toegevoegd aan het Verzetspad, ondanks haar naam Borms, en wil ze er ook expliciet voor bedanken.”
Waarvoor zou uw moeder zich in deze woelige tijd inzetten? Voor wie zou ze opkomen?
"Ze zou zich zeker verzetten tegen alles wat te maken heeft met religieus obscurantisme, met wetenschappelijk obscurantisme, censuur, ... Ze zou trouw gebleven zijn aan haar socialistische en communistische vrienden, denk ik. Ze zou heel bang geweest zijn voor alle maatregelen die de sociale verworvenheden nu onder druk zetten, terwijl het na de oorlog zoveel moeite heeft gekost om ze te verwerven. Ze zou solidair geweest zijn met de slachtoffers van sociale ongelijkheid. Dat is voor haar altijd een heel belangrijk punt geweest.”
Reine Borms 'sur la plage'
Welke levenslessen kreeg u van uw moeder mee?
"Het negatieve is dat ik bang ben voor extreemrechts en zijn invloed op ons lichaam en onze geest, voor wat zou kunnen gebeuren, voor Von der Leyen die de Europeanen oproept om meer wapens te kopen en zelfs ten strijde te trekken. Het positieve is dat ik loyaal ben aan al diegenen die volhouden in hun persoonlijke zoektocht en in hun zoektocht naar de waarheid, in de wetenschap dat een extreme waarheid niet bestaat.”
Anne Duchaine
ID
Anne Duchaine, dochter van Reine Borms en Jacques Duchaine. Auteur van ‘Borms, une famille entre collaboration et Résistance’, uitgegeven bij Racine.
Reine Borms heldin op VUB-verzetspad
(1923-1999)
Reine Borms sloot zich als studente aan bij het communistisch verzet en werkte als koerier, redacteur en bemiddelaar voor ter dood veroordeelde strijdmakkers. Ze overleefde meerdere nazi-kampen, maar de fysieke en psychische littekens van haar verzet bleven haar levenslang tekenen.
