In het Vaudevilletheater, in hartje Brussel, reikt de Vrije Universiteit Brussel op vrijdag 6 juni vier eredoctoraten uit. De bekendste laureaat is ongetwijfeld filosoof en bio-ethicus Peter Singer. Vanuit een humanistische, atheïstische insteek denkt de Australische dierenrechtenpionier al meer dan een halve eeuw na over oplossingen voor armoede, ziekte en andere vormen van lijden. Ook als hij daarvoor controversiële standpunten moet innemen. “Mensen houden soms vast aan voorbijgestreefde ideeën, vaak vanuit religieuze tradities. Dat is ballast, waarover we in debat moeten kunnen gaan.”
Boek tickets voor de lezing van Peter Singer over dierenrechten
Peter Singer werd geboren in 1946 en groeide op in een joods, niet-religieus gezin in Melbourne. Zijn ouders waren Oostenrijkers die na de annexatie door nazi-Duitsland naar Australië emigreerden. Drie grootouders kwamen om het leven in concentratiekampen, vertelt Singer tijdens een zoomgesprek. “Eén oma is ons naar Australië gevolgd – zij is gestorven toen ik negen jaar was. Mijn ouders kenden in Melbourne mensen die de kampen overleefd hadden. Ik herinner me nog een vrouw met een getatoeëerd identificatienummer op de arm. Mijn ouders moffelden die verhalen niet weg. Ze gaven ons uitleg, op het niveau van wat kinderen kunnen begrijpen.”
Je hebt je leven gewijd aan ‘effectief altruïsme’. Die beweging wil het lijden verminderen, zo effectief mogelijk en op een wetenschappelijk onderbouwde manier. Was die ambitie het gevolg van een plots inzicht of van een evolutie in je denken?
Peter Singer: “Toch eerder dat tweede. Maar er was wel een scharniermoment. Toen ik 24 jaar was, werd ik me bewust van het immense lijden in de intensieve veehouderij. Het besef drong door dat ik daar als vleeseter mee schuldig aan was. Op dat moment waren maar weinig mensen met die thematiek bezig, laat staan dat ze probeerden om er iets aan te doen. Ik dacht: misschien kan ik hier wel een rol in spelen.”
Waren je ouders met dierenrechten bezig?
“Eigenlijk niet, of toch niet diepgaand. Als ik met mijn vader over het strand wandelde, wees hij wel op de vissers die de gevangen vissen gewoon in een mand gooiden. Hij snapte niet dat mensen dat een leuke namiddag vonden, daar zitten terwijl die dieren naast hen naar zuurstof hapten. Dat zal misschien een zaadje geplant hebben…”
“Vooral de Europese wetgeving heeft veel betekend voor het dierenwelzijn”
Je bent vegetariër sinds je 24ste.
“Ja. Ik probeer ook veganistisch te leven en zoveel mogelijk dierenleed te vermijden. Het is een kleine moeite om eieren van vrije uitloop te kopen.”
In principe heb je geen bezwaar tegen vlees, als het dier een waardig leven geleid heeft en zonder lijden geslacht wordt?
"Misschien niet in principe, maar in de praktijk, op commerciële schaal, is dat erg moeilijk haalbaar. Schelpdieren, zoals mosselen en oesters, zijn waarschijnlijk geen probleem. Zij ervaren vermoedelijk geen bewuste pijnprikkels.”
Dan heb ik een goede tip voor wanneer als je je eredoctoraat komt ophalen: mosselen friet is een Belgische klassieker.
“Is dat zo? Okay.” (lacht)
Je boek Animal Liberation, gepubliceerd in 1975, werd een invloedrijke bestseller. Is dierenwelzijn het thema waarmee je de meeste impact hebt gehad?
“Wellicht wel, ook omdat er zoveel industriële landbouwdieren zijn. Elke verbetering heeft een gunstige impact op het leven van miljoenen dieren.”
We zijn een halve eeuw verder. Ben je blij met de gemaakte vooruitgang of veeleer ontgoocheld?
“Er had meer kunnen gebeuren, maar er is gelukkig ook al veel veranderd. Vooral de Europese wetgeving heeft veel betekend voor het dierenwelzijn. De EU heeft legbatterijen met kleine kooitjes en individuele kooien voor varkens en koeien verboden. Dit zijn belangrijke hervormingen die sommige van de ergste vormen van dierenleed voorkomen. Zeker als de Europese Unie dezelfde normen oplegt aan niet-EU-landen die naar de EU willen exporteren. Niet alleen voor de slacht, wat nu al het geval is, maar ook voor de manier waarop de dieren worden gehouden. Elders in de wereld is het dierenleed erger. In China is de markt enorm gegroeid, en daar heb je bijna alleen industriële veehouderij.”
"USAID subsidieert antiretrovirale medicatie voor mensen met HIV in Sub-Sahara-Afrika. Als je dat stopzet, weet je met zekerheid dat er mensen gaan sterven"
Peter Singer (c) Alletta Vaandering
Je hebt je ook ingezet voor het welzijn van mensen.
“Mijn artikel Famine, Affluence and Morality is een paar jaar voor Animal Liberation verschenen. De boodschap was dat mensen die zich luxeproducten kunnen veroorloven de morele plicht hebben om mensen in arme landen te helpen. Ik heb dat idee verder uitgewerkt in het boek The Life You Can Save. Dat is ook de naam van een non-profitorganisatie die wereldwijd extreme armoede en ziekte bestrijdt. Ze helpt donateurs om de meest effectieve goede doelen te vinden, zodat hun bijdragen een zo groot mogelijke impact hebben.”
Dat hoeft geen handenvol geld te kosten, zeg jij graag. Gratis vaccinatieprogramma’s redden veel levens, net als muskietennetten tegen malaria.
“Absoluut. En ze zijn niet duurder dan wat mensen in een welvarend aan een vakantie zouden uitgeven.”
Hoe kijk jij aan tegen de ontmanteling van het Amerikaanse ontwikkelingsagentschap USAID?
“Absolutely horrendous. Kijk, ik vind het heel redelijk – en ook in de geest van effectief altruïsme – om ervoor te zorgen dat de programma’s die we financieel steunen zo effectief mogelijk werken. Maar zomaar alles stopzetten is echt harteloos. USAID subsidieert antiretrovirale medicatie voor mensen met HIV in Sub-Sahara-Afrika. Als je dat stopzet, weet je met zekerheid dat er mensen gaan sterven. Je kunt programma’s toch ook screenen zonder alles meteen te bevriezen? Het is ofwel ongelofelijk gedachteloos, ofwel ongelofelijk meedogenloos, ofwel een combinatie van de twee.”
“Vaak vinden mensen dingen controversieel omdat ze vasthangen aan ideeën die in het verleden misschien passend waren, maar nu niet meer gelden”
‘Het goede doen’ is niet alleen in de US niet meer in de mode. Thema’s als armoede, klimaat, dierenwelzijn of oorlogsgeweld lijken overal ondergesneeuwd te raken. Het egoïsme groeit. Is dit het einde van het altruïsme?
“Ik denk dat de pendel weer naar de andere kant zal terugkeren. Ik hoop het toch. Ik kan niet geloven dat mensen zo slecht zijn, dat ze zomaar negeren wat er in andere landen gebeurt. Klimaatverandering zullen we in elk geval overal ervaren, ook in de rijke landen. Iedereen verliest als we dat probleem niet serieus nemen.”
Sommige vormen van lijden kunnen niet simpelweg met een muskietennet verholpen worden. Jij deinst er niet voor terug om controversiële oplossingen te lanceren. Zo vind je euthanasie bij pasgeborenen met ernstige, ongeneeslijke beperkingen moreel verdedigbaar als die leiden tot ondraaglijk en uitzichtloos lijden.
“Vaak vinden mensen dingen controversieel omdat ze vasthangen aan ideeën die in het verleden misschien passend waren, maar nu niet meer gelden - bijvoorbeeld omdat er nieuwe technologische oplossingen zijn. Of er komt weerstand onder invloed van religieuze tradities, ook al geeft een groeiende meerderheid van mensen in veel landen aan dat ze niet religieus zijn. Dat zorgt voor dead weight, ballast waarover we in debat moeten kunnen gaan.”
Dat debat durft wel eens tumultueus verlopen. Ooit is tijdens een lezing je bril gesneuveld.
“Dat was in Zürich, precies over dat thema van euthanasie bij pasgeborenen. Iemand was zo boos, dat hij mijn bril afrukte, op de grond gooide en er zijn voet op zette. Die lezing is er dus niet meer van gekomen. Jammer, want ik had het thema graag besproken met een aantal mensen in een rolstoel vooraan in de zaal. Zij wilden mij duidelijk maken waarom ik het verkeerd voor had. Ik had hun visie graag gehoord. Het gedrag van die ene persoon keurden ze trouwens sterk af.”
Je vindt dat vrije meningsuiting en vrij debat in academische middens onder vuur liggen. Daarom heb je in 2021 samen met twee andere wetenschappers de Journal of Controversial Ideas opgestart. Wat is de bedoeling?
“Het is een voor iedereen toegankelijk peer-reviewed academisch tijdschrift, dat bereid is om artikelen met controversiële ideeën te publiceren – een vrijplaats die niet gecanceld kan worden. De artikels mogen onder een pseudoniem gepubliceerd worden, als de auteurs bezorgd zijn over repercussies op hun loopbaan of voor hun veiligheid. Bijna één op vier auteurs maakt gebruik van die mogelijkheid.”
Er staan opvallend veel artikels over gender, ras en identiteit in de Journal of Controversial Ideas.
“Dat kan ik niet ontkennen. We krijgen veel artikelvoorstellen binnen over die thema’s.”
Zwarte Piet, het n-woord, transvrouwen in vrouwenruimtes, de persoonlijke verantwoordelijkheid van mensen met obesitas,… Het is een ethisch wespennest.
“Als een artikel door ons peer-reviewsysteem raakt, publiceren we het. Dat wil niet zeggen dat we ermee akkoord gaan, alleen dat het volgens academische standaarden voldoende beargumenteerd is om gepubliceerd te worden.”
Een van de artikels gaat over de transitie van minderjarige trans mensen. De auteurs stellen dat genderbevestigende zorg onvoldoende rekening houdt met de medische risico’s, de onvoorspelbare uitkomst en de onomkeerbare gevolgen van de behandeling.
“Dat artikel dateert van 2022 en was zijn tijd vooruit. De boodschap was dat we, zeker waar het minderjarigen betreft, misschien te snel en te ver zijn gegaan. Recent heeft de Britse regering puberteitsremmers voor minderjarigen trouwens verboden.”
“Toegeven aan de eisen van de Amerikaanse administratie zou indruisen tegen de academische vrijheid en onafhankelijkheid”
Hebben jullie al artikels gepubliceerd waarvan je zelf dacht: gaat dit er nu niet over?
“In de editie van oktober staat een artikel waarin de intelligentie van migranten in Duitsland vergeleken wordt met die van geboren Duitsers. Zeer controversieel en delicaat. Culturele en taalbarrières kunnen de resultaten van tests bijvoorbeeld beïnvloeden. Bovendien dreigt zo’n artikel de bestaande racistische vooroordelen nog te versterken. We hebben het artikel naar meerder reviewers gestuurd. Die hebben alles nauwkeurig nagelezen en revisies gevraagd, die de auteurs ook gemaakt hebben. Uiteindelijk hebben we het gepubliceerd, samen met een commentaarartikel dat zeer kritisch was voor het artikel zelf én ook voor onze beslissing om het te publiceren. Momenteel passeert een antwoord van de oorspronkelijke auteurs nu weer door ons peer-reviewproces.”
Het Journal of Controversial Ideas lijkt vooral een reactie op canceling door progressieve stemmen. Inmiddels is het rechts dat in de US met vuile voeten door de academische wereld gaat. Jij hebt 25 jaar in Princeton University gewerkt. Hoe kijk jij aan tegen de clash tussen de Trump-administratie en de universiteiten?
“Ik ben trots dat Princeton weerstand biedt tegen de eisen van de nieuwe administratie. Christopher Eisgruber, de president van het bestuurscollege, heb ik indertijd gekend als collega in het University Center for Human Values. Hij heeft zijn standpunt heel duidelijk gemaakt: toegeven aan die eisen zou indruisen tegen de academische vrijheid en onafhankelijkheid en een hele reeks andere belangrijke academische waarden.”
"Eén ding is zeker: er komt een vloedgolf van rechtszaken aan"
Princeton dreigt wel 210 miljoen dollar aan federale onderzoeksfondsen te verliezen.
“Dan zij het zo, vinden ze daar. Dat is de juiste houding, vind ik. Harvard heeft het ook zo aangepakt en zelfs Columbia blijkt nu niet zomaar op alles toe te willen geven. Hopelijk geeft dit de andere universiteiten de moed om zich ook te verzetten. Eén ding is zeker: er komt een vloedgolf van rechtszaken aan. Het is afwachten wat het hooggerechtshof zal doen: de wet eerbiedigen of politiek partij kiezen.”
Je krijgt het eredoctoraat van de VUB ook omwille van je uitgesproken standpunten over abortus en euthanasie. Euthanasie is pas sinds een paar jaar in een zestal Australische deelstaten mogelijk.
“Hier heet het niet euthanasie, maar VAD – Voluntary Assisted Dying. In België dient een arts de dodelijke stof toe. In Australië moet je die zelf oraal innemen. Pas als je dat niet meer kunt, mag een arts het overnemen.”
In België wordt geijverd voor een uitbreiding van de wet, zodat ook mensen met vergevorderde dementie euthanasie kunnen krijgen op basis van een voorafgaande wilsverklaring.
“Een goed idee. Nu moeten mensen maanden of jaren aanvaardbare levenskwaliteit opgeven om hun kans niet te missen. Mijn moeder had dementie. De laatste twee jaar wist ze niet meer wat er om haar heen gebeurde en herkende ze mijn zus en mij niet meer. Ze zou het gehaat hebben om zo te leven. Maar ze had geen keuze.”
Blijf je nog even in België na de uitreiking van je eredoctoraat?
“Ik reis snel door naar Amsterdam. Daar organiseer ik samen met The School for Moral Ambition (een initiatief van de Nederlandse historicus en auteur Rutger Bregman, red.) de allereerste conferentie over profit for good companies: bedrijven die al hun winst of een groot deel ervan aan het goede doel schenken. Weer een mooi voorbeeld van effectief altruïsme.”
