Is onze democratie in gevaar?

Een klas vol zesdejaars uit humane en technologische wetenschappen maakt zich klaar om twee lesuren te proeven van het universiteitsleven. Het kritisch denken aanwakkeren, dat is de missie van Kamil Bernaerts. De hamvraag van vandaag: ondergraaft polarisatie onze democratie? Geen eenvoudige materie, maar de doctoraatsonderzoeker gaat de uitdaging aan. “Notities nemen helpt”, tipt hij. “Met pen en papier kan je je beter focussen.”

Aan de hand van zijn eigen onderzoek en wereldwijde data schetst hij hoe democratieën evolueren. “Slechts één op de tien mensen leeft vandaag in een liberale democratie. Voor sommige landen kunnen we ons afvragen hoelang het democratisch model nog overeind blijft. Denk aan hoe president Trump democratische waarden onder druk zet en hoe figuren als Elon Musk dankzij hun rijkdom enorme invloed verwerven. Democratieën staan wereldwijd onder druk en daar spelen verschillende factoren een rol bij: globalisering, ongelijkheid, en ook polarisatie.” 

In tegenstelling tot wat veel leerlingen denken, is België minder gepolariseerd dan verwacht, met al die taal- en cultuurverschillen. “Dat hebben we te danken aan ons politieke systeem. Mensen klagen over de vele partijen en lange onderhandelingen, maar ons politiek overlegmodel helpt net om conflicten op te vangen.” De organisatie van een democratie maakt dus een wezenlijk verschil. “Consensusmodellen zoals in België zijn weerbaarder tegen polarisatie dan meerderheidsdemocratieën, zoals die in de VS of het VK.” En ook het type polarisatie is bepalend. “Ideologische verschillen hoeven geen gevaar te zijn. Integendeel: ze horen bij een gezonde democratie. Vooral emotionele en relationele polarisatie, waarbij haat en uitsluiting centraal staan, vormen een risico.” Die boodschap bleef hangen bij de leerlingen. Iedereen meekrijgen is een utopie bij een thema als dit. Meningsverschillen horen erbij. Maar wie mee was, ging naar huis met stof tot nadenken en een sterkere blik op de toekomst.”

Maar het universiteitsleven draait om meer dan studeren alleen. “Ik weet dat jullie allemaal uit Brussel komen, maar geloof me: onze hoofdstad beleven vanuit de VUB is nog iets anders. De VUB is een soort eiland op zich. Je kan er sporten, uitgaan, je engageren in een organisatie... En binnenkort volgt hét hoogtepunt van mijn studententijd: het balkonmoment in het stadhuis op de Brusselse Grote Markt. Dat magische ogenblik waarop je afstudeert. Ik hoop dat jullie dat over een paar jaar ook mogen meemaken.”

Manel: “We hebben al een paar hogescholen bezocht, maar dit is de eerste keer dat een universiteit naar ons komt. Dat vond ik echt interessant. In het begin voelde ik me niet zo betrokken bij het onderwerp, maar de manier waarop de onderzoeker het bracht, maakte het boeiend. Ik kreeg nieuwe inzichten over dingen waar ik anders niet bij stilsta. Volgend jaar wil ik graag voor sportleerkracht gaan. Ik twijfelde nog tussen hogeschool en universiteit. Na deze sessie denk ik dat de Erasmushogeschool beter bij me past. Ik werk graag praktijkgericht. Ik heb nog even tijd om te beslissen, maar zo’n sessie helpt wel. Het is intens en vraagt concentratie, maar het zet je aan het denken.”

Tom: “Ik apprecieerde vooral de passie waarmee de spreker over zijn onderzoek vertelde. Je voelt dat hij weet waarover hij praat. Polarisatie is een belangrijk thema, net als kritisch denken. Alleen zie ik dat te weinig bij mensen om me heen. Op school voel ik me vaak niet genoeg uitgedaagd. Deze les ging dieper en deed me echt nadenken. Dat ligt me. Ik kijk nu al uit naar volgend jaar. Ik wil computerwetenschappen studeren aan de VUB. De sessie van vandaag bevestigde die keuze.”

Zoélie: “Het voelde alsof ik vandaag voor een groep vrienden sprak. Ik ben zelf maar een paar jaar ouder dan hen, dus ik sta hier zeker niet als allesweter. Maar ik hoop dat mijn verhaal wel iets voor hen betekend heeft. Zelf heb ik behoorlijk geworsteld met mijn studiekeuze. Scholen doen hun best om je daarin te begeleiden. Maar dat een universiteit zélf naar je toe komt, is echt bijzonder. Zo’n sessie had me destijds ook geholpen. Mijn eerste kennismaking met de VUB was via een gastles sociologie. Openlesdagen zijn zo waardevol. Je wordt echt ondergedompeld in het academische. Dat maakte alles duidelijk. Vandaag konden de leerlingen daar al even van proeven. Polarisatie is een uitdagend topic, maar past perfect bij de VUB. Het mag wat schuren. En eens één leerling meewerkt, volgt de rest. Sommige leerlingen hebben gewoon een kleine push nodig. Ik hoop dat we hen vandaag dat extra duwtje konden geven. Dat ze vragen durven stellen, aan de studentenbegeleiding én onze proffen. Die zijn er echt om te helpen.”

Voor PhD-onderzoeker Kamil Bernaerts is de VUB Pact School Tour veel meer dan een promopraatje. Het sluit aan bij zijn persoonlijke missie: mensen aan het denken zetten over de wereld waarin ze leven. “Ik zie het als mijn taak om kennis - gefinancierd met publieke middelen - te delen. Zeker met jongeren. Ze zijn vaak wél geïnteresseerd in politieke thema’s, zolang je het maar niet als ‘politiek’ benoemt.’ Een thema als polarisatie op de agenda zetten, is geen evidente opdracht. “Je wil iets bijbrengen, zonder over te komen als een afstandelijke prof. Want dat is niet waar de VUB voor staat. Het is constant zoeken naar het juiste niveau: waar heb ik ze mee, waar verlies ik ze? Scholieren stellen soms verrassend goede vragen. Dat houdt me scherp. Ik zie het ook als een kleine politieke daad en wil jongeren laten beseffen dat onze democratie geen evidentie is, maar een luxe die we moeten beschermen. Ook onze samenleving is niet immuun voor antidemocratische krachten. Onze jongeren zijn de politici van morgen. Het is belangrijk om hun kritische stem nu al aan te wakkeren.” In zijn eigen parcours maakte een persoonlijk gesprek met een professor destijds een groot verschil. “Op een SID-in beurs geraakte ik aan de praat met wijlen VUB-professor Jan Loisen. Dat heeft me over de streep getrokken om Social Sciences aan de VUB te gaan studeren. Vandaag hoop ik op mijn beurt iets gelijkaardigs te kunnen betekenen voor de studenten van morgen.” Precies die open, persoonlijke aanpak maakt de VUB voor Kamil zo uniek. “Ik hoop dat ik dat vandaag voelbaar heb kunnen maken.”