Topdata vergaard door burgers
'Het fijnmazige netwerk van 2.000 burger-onderzoekers heeft een uitstekende dataset opgeleverd', zegt prof. Filip Meysman, die vanuit het departement Chemie van de VUB het project begeleidde. 'Het toont aan dat iedereen zijn steentje bij kan dragen aan wetenschappelijke projecten, die vervolgens ook nuttige gegevens opleveren voor beleidsmakers.'
2.000 burgers hebben in mei 2016 gedurende vier weken een makelaarsbord met meetsensoren aan hun raam gehangen. Het was de eerste keer dat in Europa op een dergelijk grote schaal een citizen-scienceproject rond luchtkwaliteit uitgerold werd. Naast gezinnen (1.840 meetpunten) deden ook scholen (51), bedrijven (55), verenigingen (15) en ziekenhuizen (10) mee. Er zijn ook 35 meetsets opgehangen in Antwerpse parken en op bruggen over de Ring. 98 procent van de deelnemers leverde de meetinstallatie weer in, een uitzonderlijk hoog percentage.
Elke meetopstelling bevatte twee meetbuisjes waarmee de gemiddelde concentratie stikstofdioxide (NO2) over de maand mei werd bepaald. Het gasvormige NO2 is een belangrijke indicator voor luchtverontreiniging gelinkt aan het verkeer.
Tegelijkertijd waren de CurieuzeNeuzen proefkonijnen. Ze kregen de opdracht een nieuwe experimentele methode te testen, die de afzetting van fijnstof op het meetbord tracht te kwantificeren. Dat onderzoek werd begeleid door prof. Roeland Samson, specialist luchtverontreiniging binnen het Laboratorium voor Milieu en Stedelijke Ecologie van de UAntwerpen.
Onverwachte street canyons
De luchtkwaliteit wordt in Antwerpen nauwgezet opgevolgd door de Vlaamse Milieumaatschappij. Daarbij wordt op een strategisch aantal plaatsen zeer gedetailleerd gemeten. Recentelijk is het meetnet ook nog fors uitgebreid om accuratere gegevens te bekomen. Een computermodel voorspelt daarop, rekening houdend met nog andere varianten, zoals het weer en de verkeersintensiteit, de luchtkwaliteit voor de hele stad.
'Met CurieuzeNeuzen hebben we nagegaan of die voorspelling klopt', zegt prof. Meysman. 'Doordat zich zoveel vrijwilligers hebben aangediend, hebben we dat kunnen doen op 2.000 meetpunten in de hele stad. Daardoor hebben we een sterke vergelijkingsbasis, en kunnen we aangeven hoe de huidige meetprocedure mogelijk verfijnd kan worden.'
De resultaten van CurieuzeNeuzen geven een duidelijk inzicht in hoe de luchtkwaliteit varieert van straat tot straat, en van wijk tot wijk. De laagste NO2-concentraties werden opgetekend in verkeersluwe oases in de binnenstad, zoals het stadspark en de zoo, en het verkeersvrije Groen Kwartier (voormalig militair hospitaal) in Berchem. Zeer hoge concentraties werden dan weer gemeten langs de Singel, op drukke verkeerspunten en in zogenaamde street canyons. Dat zijn smalle straten met druk verkeer, waar de luchtvervuiling blijft hangen en zich ophoopt. Op wijkniveau worden de hoogste waarden gemeten in het noordoosten en oosten van de binnenstad (o.a. Borgerhout, Stuivenberg, Dam en Oud-Berchem). Verder weg van de stad, zoals in Hoboken en op Linkeroever, worden de laagste waarden gemeten. De afzetting van fijnstof op de borden volgt gelijkaardige trends.
In grote lijnen komen de resultaten goed overeen met de voorspellingen van het computermodel. Maar er zijn ook interessante verschillen. De CurieuzeNeuzen-resultaten geven duidelijk aan dat een aantal belangrijke street canyons tot nu toe onder de radar zijn gebleven, zoals de Osystraat/Van Maerlantstraat, Kerkstraat/Lange Beeldekensstraat, Sergeyselsstraat en Borsbeekstraat. Globaal geven de CurieuzeNeuzen-data hogere concentraties in straten met druk verkeer.
Een detailanalyse van de resultaten verklaart waarom luchtkwaliteit in de ene straat beter scoort dan in een andere. De lokale verkeersintensiteit en de nabijheid van de Ring en de Singel zijn daarbij de twee meest doorslaggevende factoren. Maar ook een weinig efficiënte ventilatie van de straat draagt bij tot verhoogde concentraties. Hoe smaller de straat, hoe minder vat de wind heeft, waardoor uitlaatgassen trager opwervelen naar hogere luchtlagen.
Antwerpen blijft worstelen met gezondheidsnorm WHO
Hoewel de luchtkwaliteit jaar na jaar verbetert, blijven de hoge concentraties in Antwerpen een belangrijk probleem. Op basis van de data wordt geschat dat de NO2-concentratie de gezondheidsnorm van de Wereldgezondheidsorganisatie (40 microgram/m3 gemiddeld op jaarbasis) overschrijdt op 45 procent van de meetpunten. Sommige steden in Europa doen het slechter (Barcelona, Turijn), andere steden doen het dan weer beter (München, Kopenhagen).
'Vergeleken met een stad als Kopenhagen starten we in Antwerpen met een handicap', legt Filip Meysman uit. 'Antwerpen bevindt zich in een drukbevolkte en verkeersintense regio, die zich uitstrekt van Rijsel tot Amsterdam. Bovendien ligt de ringweg, anders dan in het minder dichtbevolkte Kopenhagen, dicht bij de stad en zijn de Denen bijvoorbeeld kampioen in het gebruik van de fiets. Om het goede resultaat van Kopenhagen te benaderen zullen we dus een tandje bij moeten steken en zijn ambitieuze maatregelen nodig.'
Resultaten sensibiliseren voor meer duurzame mobiliteit
Een bevraging van de deelnemers toont het brede bereik van de meetcampagne en leert dat elke burger-onderzoeker gemiddeld met meer dan 15 mensen over CurieuzeNeuzen heeft gesproken. Daardoor zijn minstens 30.000 tot 35.000 Antwerpenaren op een directe manier in contact gekomen met de campagne.
De deelnemers gaven ook aan dat ze door mee te doen aan Curieuzeneuzen op een andere manier zijn gaan kijken naar de mogelijke beleidsopties rond leefbaarheid in de stad, zegt dr. Huib Huyse, die de enquêtes begeleidde vanuit HIVA-KU Leuven. 'Door hun deelname aan het project zijn de deelnemers veel alerter voor de problematiek en blijken ze ook veel positiever te staan ten opzichte van initiatieven zoals autodelen of meer milieuvriendelijke stadsdistributiesystemen voor internetpakjes zodat vrachtwagens niet langer de stad in moeten rijden.'
'Het onderzoek heeft duidelijk een gevoelige snaar geraakt bij de deelnemers', zegt Huib Huyse. 'Uit de enquête blijkt dat ongeveer twee derde zich vóór het project al meer verplaatste met de fiets en minder met de auto, na het onderzoek is die groep gegroeid tot bijna 90 procent.'
Partners tevreden
Behalve de universiteiten waren Ringland en de stad Antwerpen partners in het project. Beide zijn zeer tevreden en zien mogelijkheden voor de toekomst om de leefbaarheid in de stad te verbeteren.
Schepen Nabilla Ait Daoud
'Grootschalige burgerwetenschapsprojecten zoals CurieuzeNeuzen verhogen het bewustzijn van de burger dat milieumaatregelen een meerwaarde zijn en dat ook zij mee een steentje kunnen bijdragen in het terugdringen van luchtvervuiling. De stad maakte daarom ook graag financiële middelen uit het Projectenfonds Duurzame Stad vrij om dit project te ondersteunen', zegt schepen van Leefmilieu Nabilla Ait Daoud. 'Uit het onderzoek blijkt dat lokaal verkeer in de straat een impact heeft op de lokale luchtkwaliteit. De stad voelt zich daarom gesterkt in haar voornemen om een lage-emissiezone in te voeren, net omdat deze maatregel de uitstoot van al het lokale verkeer in de binnenstad en de Singel aanpakt.'
Schepen Koen Kennis
Ook schepen van Mobiliteit Koen Kennis ziet in het onderzoek een bevestiging van de effectiviteit van het gevoerde beleid op de stadslucht van morgen. 'Op de drie belangrijke bronnen van luchtvervuiling die gelinkt zijn aan het verkeer - de Ring, de Singel en enkele street canyons - hebben we concrete acties genomen. Behalve de lage-emissiezone zal ook het stelselmatig afbouwen van buslijnen die in de binnenstad parallel rijden aan tram of metro een grote verbetering met zich meebrengen. Daarnaast zal de stadsbrede invoering van de zone 30 ook in de districten de luchtkwaliteit verbeteren.'
'Het belangrijkste is evenwel dat daarnaast de stad en Vlaanderen, samen met de burgerbewegingen, actief een overkapping van de Ring uitwerken en die versneld willen realiseren. Samen met Vlaanderen werkt de stad ook verder aan de Oosterweelverbinding, aangezien MER-studies bevestigen dat een keuze om de Ring rond te maken, een zeer grote bijdrage levert aan zowel de ringzone zelf, alsook de omliggende woonbuurten, street canyons en de Singel.'
'De burgerbevraging sterkt ons ten slotte in ons stimulerend beleid voor duurzame modi. Zo is een verdubbeling van de deelwagens gerealiseerd en hervormen en vergroten we versneld ons openbaarvervoersnetwerk. De stad kiest dus resoluut voor een geïntegreerde aanpak.'
Ringland
Ook Ringland voelt zich gesterkt door het burgeronderzoek. 'CurieuzeNeuzen toont aan dat de Ring weegt op de luchtkwaliteit van de stad', zegt Peter Vermeulen. 'Antwerpen heeft dus een ambitieus project zoals Ringland nodig om de luchtkwaliteit te verbeteren. Ringland is echter veel meer dan een overkapping. Het wil dé hefboom zijn voor de leefbare stad van morgen. De CurieuzeNeuzen-resultaten tonen aan dat een 'modal shift' naar meer duurzaam vervoer cruciaal is voor de leefbaarheid en toekomst van Antwerpen. Hoe meer mensen te voet gaan, met de fiets rijden of het openbaar vervoer gebruiken, hoe vlotter het - noodzakelijke - autoverkeer in de stad. De fietspaden en tramlijnen boven op Ringland zullen daarbij een belangrijke stimulans zijn, en met de stadsbonus willen we de verkeersdruk in de binnenstad fors naar beneden halen.'