Agnieszka Holland

Agnieszka Holland is een Poolse film- en televisieregisseur en scenarioschrijver, vooral bekend om haar politieke bijdragen aan de Poolse cinema. Ze verwierf internationale erkenning met haar film Europa Europa uit 1989, die het verhaal vertelt van een Joodse tiener die zich bij de Hitlerjugend aansloot om aan gevangenschap te ontsnappen. Het verhaal illustreert perfect wat al haar films zo krachtig maakt: de weergave van mensen zoals ze werkelijk zijn, met diepgaande tekortkomingen en gebreken, maar ook met fundamentele en fantastische talenten om goed te doen. Haar nieuwste film, Green Border (2023), is daar een ander voorbeeld van. Het vertelt het verhaal van Polen die aan de grens met Wit-Rusland wonen en Afrikaanse migranten te hulp schieten die vanuit dat land Europa proberen binnen te komen. De film stuitte op kritiek van de Poolse regering - de toenmalige Poolse president verklaarde bezoekers van de film tot landverraders - waarop miljoenen Polen een bioscoopkaartje kochten als blijk van hun burgerplicht. Hollands toewijding aan vrijheid, menselijkheid en artistieke expressie maakt haar een baken van hoop in moeilijke tijden. 

Verschillende decennia is Agnieszka Holland de leading lady van de Poolse en Europese cinema. Veel van haar films werden genomineerd en wonnen de belangrijkste filmprijzen. In haar films komen haar politiek activisme, intellectuele en artistieke vrijheid, humanisme en sociale rechtvaardigheid naar voren. Omdat ze met Green Border vluchtelingen een menselijk gezicht gaf, werd ze door de populistische Poolse regering tot persona non grata verklaard. Holland kreeg dagelijks doodsbedreigingen en had bescherming van bodyguards nodig. Het zegt iets over de prijs die je moet betalen wanneer je je verbindt tot artistieke vrijheid en menselijke waarden. Het zegt ook iets over de moed die je moet hebben om ermee door te gaan. Ze studeerde film in Praag in de lente van 1968 en werd gevangengezet voor haar steun aan de dissidenten. Onder het communistisch gezag in Polen had ze de moed om in haar films kritiek op het regime en de onderdrukking te uiten. Ze vertaalde Milan Kundera’s Ondraaglijke lichtheid van het bestaan clandestien in het Pools, in de tijd dat Kundera enkel in het buitenland kon publiceren en zijn boeken in communistische landen gesmokkeld moesten worden. 

Volgens Agnieszka Holland leven we in een wereld waar moed onbetaalbaar en tegelijk zeldzaam is. In de eerste plaats onder politici. In haar laatste film Green Border legde ze de vraagstukken rond migratie bloot. En hoe hopeloos en machteloos Europa daarbij afsteekt tegenover de intellectuele en politieke eerlijkheid over dat onderwerp. De film - en de realiteit - gaat over menselijke wezens die lijden en die willen leven in veiligheid en waardigheid. Daarom willen ze naar Europa. “Wat het antwoord van Europa moet zijn, is het afbreken van fort Europa, van haat en van racisme. In de plaats daarvan worden we geregeerd door de angst voor populisme en rechts-extreme politici.” Ze draaide de film Europa, Europa in 1989, het jaar van de grote verandering, van de val van het communisme in Oost-Europa. Na de val van de muur was Europa voor de Polen een droom, zoals nu voor de Oekraïners. “De wieg van de democratie, de vrijheid, mensenrechten, gelijkheid en sociale rechtvaardigheid. Maar Europa is ook de wieg van de meest verschrikkelijke misdaden tegen de mensheid in de eerste helft van de 20ste eeuw.” Volgens Holland kunnen ze opnieuw plaatsvinden omdat het vaccin tegen racisme en nationalisme begint te verwateren en we immuniteit verliezen. “Wat de pers betreft, zijn onderzoek en feiten ondergeschikt geworden aan iemands politieke agenda. Journalistiek wordt economisch bedreigd door internet en AI, inhoudelijk door populisme en polarisatie.” In Polen plaatsten de conservatieven de publieke media onder hun toezicht waardoor ze de spreekbuis werden van de haatdragende regeringspropaganda tegen oppositie, migranten, LGTB+, minderheden, Duitsers en de EU. “Die propaganda maakte de kijkers aan die haat verslaafd. Toen de liberale partij de verkiezingen won en de staatsmedia objectiever liet berichtgeven, verloren ze 1 miljoen kijkers. Ze vertoonden ontwenningsverschijnselen toen de haatdrug van hen werd afgenomen. Ze hebben de haat nodig, de propaganda”, vindt Holland. “Ze willen geloven dat de vijand onder hen is.” Dat is ook de huidige situatie in de VS, dat is wat leidde tot Brexit, wat we zien in Hongarije en Slowakije en wat we snel zullen zien in andere landen. “Het is als een virus dat verspreid wordt en ons ongeschikt maakt om problemen te willen zien en oplossingen te bedenken. Het is moeilijk geworden om te geloven in positieve samenwerking, om fake news en propaganda te onderscheiden van feiten. Feiten doen er niet meer toe.” Holland was dan ook verrast door de positieve reacties die haar film Green Border kreeg. In Bordeaux vroeg een meisje uit het publiek haar of ze met films de wereld kon veranderen. “Ik antwoordde dat je de wereld niet kunt veranderen. Waarop het meisje zei dat jij misschien de wereld niet kan veranderen, maar je hebt wel mijn wereld verandert.”  

Bronnen: Acceptance speech 2024, VUB Today, VUB YouTube-kanaal.