Samuel Baker Byansi is een onderzoeksjournalist, activist voor persvrijheid en mensenrechtenverdediger uit Rwanda. Hij richt zich op onderzoeksverhalen over mensenrechtenschendingen, LGBTIQ+-rechten en rechtszaken in het algemeen belang, met name tegen wetten die de persvrijheid en de vrijheid van meningsuiting belemmeren. Hij ontvluchtte Rwanda omdat hij een veilige omgeving zocht om mijn werk verder te zetten. In zijn boek From Watchdog to Traitors: The Less You Know, The More You Believe beschrijft hij de mediasector in Rwanda. Byansi is medeoprichter van Unité M28 dat training, mentorschap en samenwerkingsmogelijkheden biedt voor aspirant-journalisten in Sub-Sahara Afrika.
Laureaat Difference Day Honorary Title for Freedom of Expression 2025
De genocide tegen de Tutsi in 1994 heeft de carrière van Rwandees auteur en onderzoeksjournalist Samuel Baker Byansi diepgaand beïnvloed. Hij zag hoe informatie gemanipuleerd werd om politieke belangen te dienen en dissidente stemmen het zwijgen op te leggen. Sindsdien groeide bij hem het besef dat goede journalistiek de waarheid moet hooghouden en de macht ter verantwoording roepen. Voor Byansi is journalistiek niet zomaar een beroep, maar een roeping die moed, integriteit en een onwankelbare toewijding aan waarheid boven neutraliteit vereist. Zelf werd hij geïntimideerd, gecensureerd, bedreigd, vervolgd, gearresteerd en gemarteld. Reporters Without Borders zette Rwanda in 2024 op de 144e plaats van 180 landen in de World Press Freedom Index.
Rwanda onder Kagame's bewind wordt internationaal vaak geprezen als een wonder. Een succesverhaal na de genocide. De glimmende straten van Kigali, de technologische initiatieven, de economische groeistatistieken zijn de beelden die het internationale discours domineren. Maar achter dit gepolijste beeld schuilt een donkere realiteit, een waar angst niet alleen aanwezig is, maar officieel beleid is, waar surveillance genormaliseerd is en waar stilte een overlevingsstrategie is geworden. Kizito Mihigo componeerde liedjes waarin hij opriep tot verzoening, hij stierf op een verdachte manier in politiehechtenis. Paul Rusesabagina sprak zich uit, werd ontvoerd in Dubai en tot 25 jaar gevangenisstraf veroordeeld. Journalist en dichter Innocent Bahati verdween spoorloos. Oppositieleider Boniface Twagirimana verdween spoorloos uit zijn cel. Politicus Diane Rwigara kreeg te maken met intimidatie, gevangenschap en een dubieus proces nadat ze zich kandidaat had gesteld voor het presidentschap. Journalist John Williams Ntwali’s verdachte dood volgde op zijn berichtgeving over de misstanden van het Kagame-regime. Dit zijn geen op zichzelf staande incidenten; ze vertegenwoordigen een systematische uitschakeling van dissidente stemmen. In het huidige Rwanda kan het uiten van je mening je je baan, je vrijheid of je leven kosten. Oppositieleden worden geconfronteerd met willekeurige detentie, verzonnen aanklachten en marteling. Journalisten werken onder de constante dreiging van vervolging op grond van vage wetten. Mensenrechtenverdedigers worden als verraders bestempeld. Zelfs in ballingschap leven Rwandezen met de wetenschap dat de reikwijdte van het regime ver buiten de grenzen reikt. In het naburige Congo zijn naar schatting meer dan zes miljoen mensen om het leven gekomen in conflicten waarin Kagame's regime een rol speelt. De recente opleving van de M23-rebellen – verantwoordelijk voor wreedheden, oorlogsmisdaden en de ontheemding van miljoenen – is herhaaldelijk door VN-experts en mensenrechtenorganisaties in verband gebracht met directe steun vanuit Kigali. Dorpen worden platgebrand, kinderen worden gerekruteerd voor militaire rangen en vrouwen worden mishandeld.
De harde waarheid is dat de internationale gemeenschap deze misstanden niet alleen over het hoofd ziet, ze maakt ze zelfs mogelijk. Westerse regeringen steken miljarden in Kagame’s regime met minimale voorwaarden inzake mensenrechten. Internationale organisaties presenteren de economische statistieken van Rwanda, maar negeren de politieke gevangenen. Ontwikkelingsexperts prijzen de schone straten van Rwanda, maar sluiten hun ogen voor het bloed eronder. Die stilte is medeplichtigheid vermomd als diplomatie. Rwanda verdient leiders die de stemmen van hun eigen volk niet vrezen. En het verdient een internationale gemeenschap die overal de mensenrechten hooghoudt, niet alleen waar het uitkomt. Byansi roept op tot specifieke acties. “Aan de internationale donoren die het regime van Kagame financieren: implementeer mensenrechtenvoorwaarden in jullie hulpprogramma's. Aan mediaorganisaties: daag het gepolijste narratief uit, onderzoek verdwijningen en rapporteer over politieke gevangenen en mensenrechtenschendingen. Geef een stem aan degenen die niet kunnen spreken. Aan academische instellingen: werk samen met verbannen Rwandese academici, documenteer misstanden, bewaar getuigenissen en creëer veilige ruimtes voor dialoog die in Rwanda niet kan plaatsvinden. Aan beleidsmakers: onderzoek wapenverkopen aan Rwanda. Pas gerichte sancties toe op functionarissen die verantwoordelijk zijn voor misstanden en steun regionale vredesinitiatieven die de grondoorzaken aanpakken in plaats van de symptomen.”
Vrijheid van meningsuiting is geen westers ideaal. Het is volgens Byansi een recht, een reddingslijn. Het is het verschil tussen dictatuur en democratie, tussen angst en waardigheid. Samuel Baker Byansi aanvaardt de Honorary Title niet als een beloning, maar als een verantwoordelijkheid om te blijven spreken. Hij vraagt aan academici, journalisten, studenten en burgers om ook hun stem te laten horen. Om degenen te steunen die het zwijgen wordt opgelegd en om stilte nooit te verwarren met vrede, of stabiliteit met rechtvaardigheid. “Om holocaustoverlevende Elie Wiesel te citeren: We moeten partij kiezen. Neutraliteit helpt de onderdrukker, nooit het slachtoffer. Stilte moedigt de kwelgeest aan, nooit de gekwelde.”
Bronnen: Acceptance speech Difference Day 2025, interview VUB Today.
